woensdag 31 oktober 2018

ARTIFICIAL INTELLIGENCE OF MENSELIJKE MAAT


ARTIFICIAL INTELLIGENCE EN DE MENSELIJKE MAAT

1  INLEIDING
Hier volgen tien stellingen waarin ik wil nagaan, Harari’s boeken lezend, hoe de werkelijkheid zich aan mij voordoet. De uitwerking heeft geen pretentie buiten dit kader om  en is volstrekt persoonlijk. Maar persoonlijk is het verhaal van Harari ook. In het programma Buitenhof van 26 augustus[1] 2018 bleek dat de deskundigen (wetenschappers, kunstenaars) op een eigen wijze naar de projecties van Harari kijken en die interpreteren. Er was in dat programma wel consensus over de noodzaak om de voortstormende technologische ontwikkelingen in goede wetgeving te vangen, zodat de commerciële markten niet met de homo sapiens aan de haal gaan. Is er dan toch nog toekomst voor de homo sapiens?


2  DE STELLINGEN

1. De beschouwingen van Harari zijn vooringenomen en speculatief, er is geen reden tot paniek;

Al eerder dan in 2018 is een aanzienlijke stroom publicaties op gang gekomen over de inpassing van artificial intelligence in het dagelijks (mensen)leven. Het onderwerp van Harari heeft nu ook de mainstream bereikt. Wat daarin opvalt is dat er enige angst uit spreekt voor de onbeheersbaarheid van die robotica. Waar aanvankelijk het vermogen van een robot nog als een grappig verschijnsel werd gezien, komen mensen steeds meer tot het besef dat een onomkeerbaar proces hun leven gaat beïnvloeden ( 2Doc’More human than human’ 17.9.2018 NPO2). Harari geeft wel toe dat zijn ideeën geen voorspellingen zijn maar alleen mogelijkheden. Zijn vooringenomenheid betreft de opvatting dat de mens te lijden heeft aan de eeuwige kringloop van geboren worden, lijden en sterven. Deze deterministische kijk op de wereld stamt van gedachten uit het Boeddhisme. Daarin ontbreken goden of een God maar wordt de verloste mens een god gelijk. Een Homo Deus.
Harari’s exercities zijn ook speculatief omdat zijn verklaringsmodel gebaseerd is op de ontwikkelingsgeschiedenis van de mens die voor de toekomst geldigheid krijgt. Dat blijkt uit zijn aanname dat de mens een geëvolueerd dier is, dat onderhevig blijft aan de wetten van de natuur. Daarvoor, voor die extrapolatie, is  echter geen bewijs, hooguit een theorie.
Wie het verleden tot getuige roept voor een mogelijke richting van de toekomst weet een ding zeker: die toekomst gaat gepaard met disrupties, versnellingen, terugval en vooruitgang. Hoe bedreigend  het scenario van Harari er ook uitziet, het is geruststellend dat de mens altijd een weg heeft gevonden om de soort van de ondergang te redden.

 2. De macht van de dataïsten met hun algoritmes wordt zwaar overdreven;

Harari verwacht dat de mensen met geld over de informatie zullen gaan beschikken waarmee zij macht over de anderen, de onvermogenden, zullen uitoefenen. Google en Facebook zijn goed op weg naar een wereldheerschappij. Maar de eerste blokkades zijn al opgeworpen (boetes van de EU) omdat de gebruikers van de sociale media zich meer en meer bedreigd voelen. Dat zal volgens mij leiden tot een egalisatie in de machtsverdeling.
Het is wel waar dat robotica sterk in opkomst is en steeds meer de mens verdringt uit de klassieke leefpatronen. Zorgrobot, selfdrive auto’s, spraakautomaten, melkrobots, er zijn vele voorbeelden van de toepassing van algoritmes in machines die werk overnemen. Als Harari voorziet dat voor mensen een betekenisloos bestaan in het verschiet ligt, rekent hij niet op de vindingrijkheid van de menselijke geest.



3. De vooruitgang in de technologische wetenschap is niet tegen te houden, wel te richten;

Dat is volkomen waar. In een pas verschenen boek[2] wordt de wetenschappelijke wereld voorgesteld als bestaande uit Profeten en Tovenaars. Harari’s wetenschappers zijn de tovenaars die onverflauwd aan de uitbouw van menselijke kennis werken en voor alles een technologische oplossing hebben of zoeken. Zeker, dat is gevaarlijk (atoombom) maar ook heilzaam (gezondheid). De Profeten  denken in termen van minder ontwikkelen en consumeren om zo op een natuurlijke manier naar een oplossing van de klimaatproblemen te zoeken. In de bewering van Mevrouw doctor Müller (Zomergasten VPRO tv) dat we onsterfelijkheid zullen bereiken is de Tovenaar aan het woord. In het rapport van de VN commissie over de klimaatrisico’s laten de Profeten zich gelden. Zo ontstaat een evenwichtsrelatie tussen de mensen die meer-meer-meer roepen en de aardbewoners die juist minder-minder-minder willen.

4. De mens streeft naar zingeving; als hij door voortgaande robotisering als soort totaal overbodig wordt helpt zijn vrije geest en creatieve vermogen hem een compenserende invulling te vinden en zijn eigenwaarde te houden;

Uit de tv discussie van 26 augustus 2018 bleek dat we ervanuit kunnen gaan dat de mens altijd naar zingeving in zijn leven zoekt. Als Harari voorziet dat er een werkloze klasse ontstaat, mag in die groep het bestaan  een diep triest bestaansbesef verondersteld worden. Maar zo ver zal het niet komen, dachten de denkers uit het programma. Mensen kunnen zich via verbeelding (iedereen vindt zijn eigen werk belangrijk) en (schijn)rationalisatie toch een waardigheid aanmeten. Als de wereld wordt overspoeld met oppermachtige dataïsten zijn er evenveel beveiligers nodig, gaf men als voorbeeld van zinvolle correcties. Altijd vindt de mens de zin van zijn bestaan. Ook de cyborg.

5. Nepnieuws (korte termijn) is een schadelijk bijproduct van algoritmische processen;

Naar de mate waarin sociale media (Facebook, Instagram, What’s app, Google- ‘diensten’) wordt gebruikt, is het risico aanwezig dat de gebruikers slachtoffer worden van de dataïsten en dus niet langer een vrij oordeel kunnen vormen. Aan dat proces zijn mensen gewend geraakt via de reclameboodschappen. Daarin worden immers ideale situaties voorgesteld en we zijn graag bereid te geloven dat dat ook voor ons is weggelegd. Als mensen op de sociale platforms ‘achtervolgd’ worden met voor hen geloofwaardige beelden en tekst, zijn ze rijp voor verkeerde boodschappen. Is iets waar of niet waar? Onwaar nepnieuws zoals in reclame is nog het meest onschuldige fenomeen in ons bestaan. Ernstiger is het als – op basis van over mensen verzamelde BIGdata – op het juiste moment, op de juiste plaats aan de juiste persoon een leugenachtige boodschap met verkeerde intenties wordt toegezonden.
Dit is een voorbeeld in de wereld van Harari:  dat de wal uiteindelijk het schip zal keren.

6. Nepnieuws (lange termijn) is onmisbaar voor het voortbestaan van de transhumane soort;

Onmisbaar nepnieuws???!!! Ja, dat bestaat. Niet in Harari’s universum want daarin domineren de feiten van de Tovenaars. Wel in de wereld van de Profeten waarin het geloof in de menselijke maat de toekomst van de mens bepaalt. Voor de transhumane soort, dus de mens/robot combinatie, of voor de dier/robot- eenheid, is het wenselijk dat er verhalen blijven. Dat is omdat de menselijke mythes terug grijpen op de archetypische structuren in de mens die verklaren waarom en waartoe dingen bestaan. Noem dit geloof nepnieuws, zoals Harari zegt. De transhumane soort is (nog) geen machine en zelfs een machine volgt zijn programmatuur die door de mens is ingegeven. Dus dat brengt de noodzaak van een bestendig aanwezige fantasie over welke vaste waarden gelden bij het bouwen aan de  toekomst van de wereld en de mensheid.

7. De creatieve inval bij een kunstenaar is te vergelijken met de random functie in artificial intelligence;

Een creatieve gedachte is een epifanie of een flits van inzicht die zich voordoet aan de mens. Plotseling is de gedachte er. Zo is hij verdwenen. Bij artificial intelligence doemt ook een dergelijke functie op, de randomizing van een stel waarden die willekeurig gecombineerd worden binnen een bepaalde tijd. Het zijn de bewegingen van de dobbelstenen die hevig geschud worden en een volkomen willekeurige uitslag kennen. Maar met verschil.
De randomfunctie van een computer ontstaat omdat hij zo geprogrammeerd is door de systeemanalist. De programmeur zorgt ervoor dat door spanningsverschillen in het ene circuit een (andere) tensie in een volgend circuit  optreedt, et een willekeurig resultaat als gevolg. Feitelijk wordt hier bewust gebruik gemaakt van natuurkundige verschijnselen. En omdat het basisproces bewust wordt gegenereerd, is het resultaat slechts schijnbare spontaniteit.
De film  van Jan Vrijman (1961) over Karel Appel toont aan dat Appel het creatieve proces trachtte te benaderen via spontane invallen. Immers, het was de tijd dat kinderen en geesteszieken werden geacht volkomen spontaan te handelen en volwassenen kunnen proberen hen daarin te volgen. Het gaat daarbij immers om de vrije gedachte, dat is een gedachte die niet door wat ook beïnvloed is.
Nu volgt uit Harari’s theorie, dat ook die soort processen van biochemische oorsprong is. Dus Appel is tijdens smijten met verf helemaal niet vrij van zijn omgeving: zijn bewustzijnsstromen doen hem de tijdgeest volgen dus van een vrije spontane gedachte kan geen sprake zijn. Appel wilde dit gewoon conform zijn vrije wil. Volgens Harari bestaat er echter geen vrije wil. Wij zijn overgeleverd aan het vrije spel van biochemische reacties. Creatieve gedachten zijn toevallige bewustzijnsstromen die komen en gaan. Ze voeren tot een volkomen willekeurig resultaat. Harari’s wereld is daarmee deterministisch en principieel amoreel.
Mijn conclusie is dat zowel bij de kunstenaar als bij A.I. de handelingen bij het creatieve proces afhankelijk zijn van situationele (omgevingsverschijnselen) en dispositionele (persoonlijke eigenschappen) oorzaken  en zijn ze dus vergelijkbaar.

8. De supermens is een zedelijk wezen dat  een altruïstische utilitaire ethiek nastreeft: het meeste geluk garanderen voor de meeste mensen;

Dagelijks wordt bericht over nieuwe toepassingen van A.I. Zoals vandaag in de Volkskrant wordt bericht over een computer die ad random een duur kunstwerk heeft vervaardigd en elders in Parijs een computer is gevoed met algoritmes waardoor een precies op de persoonlijke eigenschappen van de gebruiker afgestemd parfum kan worden geproduceerd. Van reuk of tastzin is geen sprake, wel van BIGDATA waaruit de geselecteerde kenmerken worden gedestilleerd.
Gaat de computer de mens dan overal overtreffen en zelfs compleet vervangen? Veel mensen zijn daar bang voor. Toch is het mijn mening dat de supermens, misschien onsterfelijk, misschien half machine in wezen een menselijk wezen blijft.
Volgens Harari bepalen biochemische processen in welke vorm de mens bestaat. De vrije wil bestaat niet, want wat op een vrije wil lijkt is niets anders dan een biochemisch proces gebaseerd op willekeurige combinaties van bewustzijnsstromen.
Ten diepste is een menselijk wezen een ‘sociaal dier’ dat altijd gedreven wordt door het willen controleren van de omgeving, in contact met anderen te zorgen voor lijfsbehoud en zichzelf zal evalueren als waardevol. A.I. kan dat imiteren en leren gebruiken maar kan vooralsnog zonder programmeurs geen kwaliteitsoordeel over iemands leven geven. Daarvoor is een moreel besef nodig. De mens is en blijft een zedelijk wezen dat geluk nastreeft voor zichzelf en anderen. Want zijn alle soortgenoten ongelukkig, arm, afhankelijk van steun, ten dode opgeschreven, dan is het eigen bestaan ook niet gegarandeerd (Jemen 2018).In  Jeremy Bentham’s idee dat wij altijd moeten handelen om het meeste geluk voor de meeste soortgenoten te bereiken, ligt besloten dat eigen belang en gemeenschappelijk belang samenvallen.
Zelfs een computer is daarvoor te programmeren maar dan wel op basis van kansberekening. Maar een best mogelijke uitkomst komt tot stand op basis van getallen of syllogismen. Daarin worden de wetten van de logica gevolgd. Het is daarbij of de een het voordeel geven of de ander. Daarom zal de supermens niet te vervangen zijn door A.I. omdat die wel in staat is twee conflicterende doelen tegelijk na te streven. 


9. De liberale democratie zal verdwijnen omdat haar vrijheid en gelijkheid strijdig is met de machtsstructuren in de nieuwe ideologie gebaseerd op artificial intelligence;

Bedrijven ontlenen nu al hun macht aan de hoeveelheid verzamelde gegevens over de mens en de wereld. Harari verwacht dat dat in de toekomst leidt tot een opdeling  van menselijke structuren. Kennis zal eenzijdig bij de machtigen berusten die geld hebben en mogelijkheden bezitten om die kennis te verzamelen, uit te breiden en te gebruiken. Dat gaat ten koste van de mensen die zich door die bigdata laten sturen. De reclame is (als nepnieuws) een algemeen aanvaard goed voorbeeld van beïnvloeding van iemands opinie over een product of dienst.
De heersers zullen ook actief politieke meningen, keuzen, afwegingen, beslissingen van ‘onderdanen’ kunnen beïnvloeden, zolang er geen bindende politieke regels zijn die hen daarin beperkt. Omdat in een vrij krachtenspel de machtelozen verliezen, dienen die beschermd te worden op straffe van verlies van vrije keuzen en liberale democratische waarden.

10. Er zal in een samenleving altijd ruimte blijven voor de Grote Verhalen – liberalisme, socialisme, communisme, christendom, islam, hindoe, boeddha – omdat zij de mens behoeden voor betekenisloosheid.

Deze stelling is gebaseerd op het psychologisch inzicht dat de mens niet alleen kan leven. Hij heeft de andere mens nodig om te overleven. Dus zal de soort wanneer een situatie onder 9 dreigt, maatregelen nemen om de eigen positie en die van miljarden anderen veilig te stellen.
Ook filosofen als Levinas hebben dat onderkend en uit die hoek predikt men het belang van de Ander voor het welzijn van het eigen ‘ik’ of  individu.
Je kunt natuurlijk de Ander om uiteenlopende nodig hebben. President Trump van de VS  heeft anderen nodig om zichzelf te verheffen. De EU en de NAVO bestaan uit staten die elkaars belang zoeken. Sommigen hebben de Ander nodig om als vijandbeeld te dienen en zichzelf te profileren. In de meeste gevallen zoeken mensen de Ander op, en richten ze zich op verbinding, veiligheid, waardering en erkenning. Soms leidt dat tot groepsvorming met bedenkelijke trekjes zoals de extremen uit het Nationalisme ons hebben doen ervaren.

In de omgang met anderen hangen aspecten samen als gezamenlijke geschiedenis, lotsverbondenheid, idealen, individueel belang en groepsbelang en de omloop van de mythes waarin de archetypische structuren van de mens voortleven.
Artificial Intelligence is vooralsnog een fenomeen van de logica waarbinnen geen ruimte is voor interpretatie. Het is daarom goed dat er de Grote Verhalen zijn waarin  mensen houvast  zoeken en krijgen wanneer de zekerheden om hen heen weg vallen.


3 SLOT
Deze persoonlijke verkenning van standpunten en mogelijke verklaringen voortkomend uit de boeken van Harari, is slechts een begin van wat eigenlijk een grondige analyse zou moeten zijn.

Yuval Noah Harari heeft in een aantal boeken beschreven wat zijn gedachten zijn over de menselijke status en de toekomst ervan. Bewijsvoering levert hij niet, maar biedt ons wel een prachtig eigentijds verhaal dat tot nadenken en verdere actie oproept.

Of een lezer nu een Tovenaar is, met een ongebreideld vertrouwen in de machtige rol van de wetenschap voor het welzijn van de menselijke soort, of een Profeet is, met een diep geworteld wantrouwen tegen diezelfde oncontroleerbare groei en inzet van wetenschappelijke kennis en de mogelijke uitputting van de aarde, beiden hebben er belang bij dat ons streven gericht blijft op het maximale geluk voor een maximaal aantal aardbewoners.


31 oktober 2018

 



[2] Charles C. Mann, The wizard and the prophet. Two remarkable scientists on their dueling visions to shape tomorrow’s world , ‘De Tovenaar en de Profeet’ (Amsterdam 2018).

Geen opmerkingen:

Een reactie posten