PLEZIER IN CULTUUR : augustus 2019

SERENE SCHOONHEID EN HARD REALISME IN HET FOTOWERK VAN ED VAN DER ELSKEN

Leen Moelker

Expositie: Lust for Life, Ed van der Elsken in kleur;

Plaats: Nederlands Fotomuseum Rotterdam;

Curator: Frits Gierstberg;

Periode: 25 mei-6 oktober 2019;

Entreeprijs: 7-14 euro;

Openingstijden: Di-Zo 11-17 uur;

Genre: Fotografie in kleur;

Catalogus: Lust for Life,

240x285 mm, 37,50;

Gezien: 10 EN 24 augustus 2019;

Omstreeks 1840 ging de fotografie een rol spelen in de weergave van de werkelijkheid. De werkelijkheid verbeelden was de wereld van de kunstschilders en de fotografie leek met hun werk te gaan concurreren.

De schilder/ fotograaf Edgar Degas (1834 -1917) was een van de eersten die de beelduitsnede van de toevallige fotografische impressie verwerkte in zijn schilderijen. De dichter Baudelaire zag de fotografie niet als kunst maar slechts als een middel om het leven, de resultaten van de wetenschap en de natuur vast te leggen.[1] In Nederland was het Breitner (1857-1923) die de fotografie ontdekte als een middel tot kunst- en werkelijkheid creatie. Het bewegend beeld (Lumière 1895) werd verder ontwikkeld in de richting van de kunst maar zeker ook als exacte weergave van belangrijke gebeurtenissen, de feiten. Ed van der Elsken fotografeerde de gebeurtenissen in het leven van gewone mensen. Eerst in zwart wit, later in kleur. Wat bewoog en wat dreef hem? Welke kenmerken heeft zijn fotografie? Hoe reflecteerde Van der Elsken op de samenleving? Deze vragen komen in de bespreking van de tentoonstelling in Rotterdam aan de orde. De hierbij opgenomen foto’s zijn genomen met mijn mobiele telefoon en missen de vereiste scherpte. De afdrukken op de tentoonstelling in Rotterdam zijn subliem en die moeten de lezers echt zelf gaan bekijken. Het kan niet anders, wie over fotograferen schrijft moet met foto’s laten zien wat de essentie van het verhaal is. Daarom zijn deze keer veel afbeeldingen opgenomen, die dus alle gemaakt zijn tijdens mijn rondwandeling in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam.

1 Samenvattend oordeel over de expositie

De tentoonstelling Lust for Life in Rotterdam is een el dorado voor fotografen. Het mooi verzorgde beeldmateriaal in kleur is ruim voorzien van ondertitels en teksten. De bezoeker kan mede daardoor tijdens zijn slalom door de zalen van het Nederlands Fotomuseum, een goed begrip krijgen van wat Ed van der Elsken feitelijk dreef. De prachtig uitgelichte foto’s met inmiddels iconische motieven – boeren, clochards, criminelen, mooie meisjes, nozems, Japanse kabuki-choo, Bangladesh - en de show van de pas gerenoveerde historische diapositieven geven de tentoonstelling veel allure. Van der Elsken heeft vooral de gewone man uit de wereldsamenleving gefotografeerd. Veel foto’s refereren aan de boekverzameling Eye love You waarin hij naast levensblijheid ook uitdrukkelijk armoede, oorlog en natuurrampen had belicht. Als kijker realiseer je je dat de fotograaf geen digitale hulpmiddelen had en dat hij zijn afdrukken persoonlijk in een ‘donkere kamer’ moest optimaliseren.

Foto 1 ©Ed van der Elsken/Gerda van der Veen, Zelfportret, ca 1972, Fotopapier op metaal, ca 87 x 57 cm (Rotterdam, Nederlands Fotomuseum) Foto: Leen Moelker 24 augustus 2019.

2 Globaal overzicht van het oeuvre van fotograaf Ed van der Elsken (1925-1990)

Het businessmodel van een fotograaf in de twintigste eeuw bestond uit foto’s maken in opdracht van derden, gespecialiseerde bedrijfsfoto’s leveren, afdrukken verkopen, fotoboeken samenstellen en verkopen en later in de eeuw kwam daar eventueel nog bij de productie van betaalde documentaires. Tot ca 1950 geheel in zwart-wit uitgevoerd, later meer in kleur gemaakt. Van der Elsken begon al in de jaren vijftig met kleurfotografie. Die was trouwens onder fotografen minder geacht dan zwart-witafdrukken.

Van der Elsken voldeed ook aan dat profiel. Maar gezien zijn aard, waren er vaak problemen met opdrachtgevers. Hij wilde een eigen stempel op de producten drukken en daarom koos hij vaak voor zelfstandig en in vrijheid werken. Hieronder is een overzicht opgenomen van de belangrijkste delen uit zijn oeuvre (tabel 1).[2]

Tabel 1 Overzicht van de verschenen fotoboeken en documentaires, samengesteld en vervaardigd door Ed van der Elsken (1925-1990).

TITEL	JAAR	UITGEVER	KORTE INHOUD	OPDRACHTGEVER	FOTO/FILM
Een liefdesgeschiedenis in St. Germain des Prés	1956	De Bezige Bij	Het leven van de wanhopige Parijse jeugd	Ed van der Elsken	Fotoalbum met Rolleicord en Rolleiflex, 9x12 platencamera
Bagara	1958	De Bezige Bij	Het leven van Banda negers in Afrika	De Bezige Bij via zwager Milou in Frans Equatoriaal Afrika	Fotoalbum
Van Varen	1961	v. d. Elsken	Over de romantiek van varen op de wereld-zeeën	Kon. Nederlandse Redersvereniging Vrij reizen als betaling	Film
De Appel-iep	1961	v. d. Elsken	Karel Appel aan het werk aan beschilderen van een iep	vdE had bij Karel Appel in New York onderdak gevonden na zijn wereldreis	Eerste documentaire in overleg met Sandberg van Sted.Mus.Amst.
Karel Appel, de componist	1961	v. d. Elsken	Karel Appel componeert elektronische klanken	Onderdeel van Jan Vrijmans film De werkelijkheid van Karel Appel	Opdracht was Appel tijdens zijn werk te fotograferen
Welkom in het leven, lieve kleine	1963	v. d. Elsken	Geboorte, gezin en leven in een volksbuurt	Werkt nu met Paillard Bolex 16 mm film	In cinéma vérité: het echte leven zonder editing
Sweet Life	1966	v. d. Elsken	Fotoboek over zijn wereldreis	Geen. Is een fotoverslag van Ed en Gerda ( zie film Van Varen	Presentatie in St. Mus. Amst. met expositie Hee….zie je dat??!
Signalement van Peter Schat	1966	v. d. Elsken	Een Opera dirigent en nieuwe muziek	Henk de Bie	Draaide als nieuwste film op Hee… zie je dat?
Fotoreportages	1966	AVENUE	Reisverslagen Indonesië, Cuba, Chili, Filippijnen.	Avenue (1966-1979), Revu, Parool	Soms met Mulisch, Scheepmaker als schrijvers
Them & Us	1973	Ed en Gerda v. d. Elsken	De Nederlandse cultuur	BBC (Peter Adam)	documentaire
Zo maar een sloot ergens bij Edam	1977	Van Holkema & Waren-dorf	De blijheid van de mens in de natuur	Foto’s bestemd voor Hans Bouma, dominee.	vdElsken wilde ook ellende toelaten. Afgewezen.
Eye love you	1977	idem	Mensenboek met liefde lust, armoede oorlog, drugs	Uitgave gebaseerd op het idee van Ds. Bouma (Unieboek B.V.)	Fotoboek in kleur. Plus expositie in het Stedelijk
Hallo	1978	Ed van der Elsken	Klein mensenboek met humor	Eigen uitgave. De kritiek erop was niet goed	Foto’s in beeldrijm in vierkant boekje

Amsterdam! Oude Foto’s – 1947-1970	1979	Ed van der Elsken	Foto’s van Amsterdam tijdens stads zwerftochten v.a. 1947	Vormgeving Anthon Beeke	In 1947 begint hij met de 9x12 platencamera van zijn vader
Avonturen op het Land	1980	Ed van der Elsken	Polderleven en zijn gezin met Johnny Cowboy (*7.7.1979)	VPRO bestelde de documentaire versie ervan. Montage Anneke Hilhorst zijn eega.	vdE beschikt nu over enkele lenzen om macro foto’s te maken
Welkom in het leven lieve kleine (bis)	1981	Ed van der Elsken	Vervolg op deel I met Daan Dorus (18) en Tineloe (20)	VPRO	documentaire
Parijs! Foto’s 1950-1954	1981	Bert Bakker	Foto’s van de stad Parijs	Ed v. d. Elsken en vormgeving Anthon Beeke	De zwart-wit fotografie wordt weer ontdekt
Een fotograaf filmt Amsterdam	1982	Ed van der Elsken	De stad Amsterdam belicht	Ministerie CRM	29.6.1983 uitgezonden via VPRO
Elsken: Paris 1950-1954 heruitgave	1985	Libroport Co Ltd te Tokyo	Foto’s in zwart wit van Parijs	Tatemi Sakai (Orion Ltd,) agent vdE, initieert de uitgifte	Kimiaki en zus Keiko Ashino achter Libroport C.Ltd.
Elsken: Japan 1959.1960	1987	Libroport Co Ltd te Tokyo	Japanse foto’s uit wereldreis 1959	Idem De foto’s tonen Japan van voor de consumptiedrift	Zij hebben een uitgeverij van kunstboeken
Jong Nederland: Adorabele rotzakken 1947-1987	1987	Bert Bakker	Oude en nieuwe foto’s over A’dam	Eigen editie Dit is zijn laatste grote boek	Eigenlijk straat fotografie
Jazz 1955-1959.1961	1988	Libroport Co Ltd te Tokyo	Jazz muzikant ten, dans, instrumenten	Idem en weerspiegelt de tijdgeest	De Nederlandse editie mmv Bernlef (1991)
De ontdekking van Japan	1988	Fragment Uitgeverij	Magnum Opus over Japan	Vormgeving Max Kisman	Een greep uit zijn enorme archief
Afrika 1957	1990	Libroport Co Ltd te Tokyo	Gebaseerd op Bagara	In de serie Japanse uitgaven	De reis met zijn zwager naar Fr. Equ. Afrika
Once upon a time	1991	Fragment Uitgeverij Amst.dam	Overzicht van het oeuvre 1947-1990	+ Expositie na † vdE. In Sted. Mus. Amsterdam	Ontwerp naar de wens van vdE.

3 Het leven van Ed van der Elsken[3]

De levensbeschrijving van Ed van der Elsken, zoals Evelyn de Regt die heeft opgezet, is van groot belang voor de interpretatie van zijn werk. Vasthoudend en hartstochtelijk streefde Van der Elsken onafhankelijkheid na bij de invulling van zijn baan als fotograaf. Daarvoor nam hij de armoede op de koop toe. Dank zij mensen die in hem bleven geloven – Leen Timp, Gerda en Anneke zijn respectieve vrouwen, Jan Vrijman – kon hij ons toch een belangwekkend oeuvre nalaten.

Eduard van der Elsken werd geboren op 10 maart 1925 in Amsterdam-Noord. Het gezin bestond uit de ouders, broer Bert en zus Maria en het verhuisde al gauw naar de wijk Betondorp Amsterdam-Oost. Zijn vader had een woninginrichtingsbedrijf, ’t Honk genaamd dat later gevestigd werd in de Watergraafsmeer, Amsterdam.

Ed Jr. volgde de driejarige HBS en aansluitend de tweejarige Openbare Handelsschool. In 1943 werd hij aangenomen door Mart Stam aan de Kunstnijverheidsschool, Gabriël Metsustraat Amsterdam. Daar leerde hij Hans en Frits Behrend kennen als politiek geëngageerde en communistisch actieve medeleerlingen. Hun ideeën vond hij interessant, maar zijn versie van de klassenstrijd kwam op school slechts tot uiting in een reeks conflicten over wat wel of niet rechtvaardig was. Hij vatte belangstelling op voor het vak beeldhouwen.

Een oproep van de Duitse Arbeitseinsatz wist hij te omzeilen door ziekte te simuleren. Toch dook hij onder bij de familie Blijenburg in Bergeijk, Noord-Brabant.[4] Daardoor ontliep hij de hongerwinter omdat het Zuiden van Nederland al eind 1944 bevrijd was. Na het zien van lijken en oorlogsschade besloot hij tot een anti-oorlogsactie: hij meldde zich bij de mijnopruimingsdienst in Knokke (Foto 2). Dat duurde niet erg lang en na de bevrijding keerde hij naar zijn ouders terug en leefde er zonder plan, onzeker en doelloos.

Foto 2, © Nederlands Fotomuseum, ‘Display met tekst van Ed van der Elsken’ in: Ed van der Elsken, Eye love you (Amsterdam 1977), 2019, fotopapier op houten skelet, ca 120 x 100 cm (Nederlands Fotomuseum Rotterdam) Foto Leen Moelker 24.8.2019.

Hij ontwikkelde belangstelling voor film en grafiek maar de Avondambachtsschool maakt hij niet af. Bij de Arbeiderspers kreeg hij in 1945 werk als technisch corrector van drukproeven.

Evelyn de Regt beschrijft hoe hij in die tijd ging experimenteren met de platencamera van zijn vader, gegrepen als hij was door de straatfotografie van de New Yorkse fotograaf Weegee.[5] In 1947 trad hij in dienst bij Foto Brouwer de dorpsfotograaf van Wormerveer en ging hij een cursus fotografie aan de Fotovakschool Den Haag volgen. Hij wenste echter niet te voldoen aan de hoge standaarden van de school en ging in zijn vrije tijd met zijn vaders camera – net als Weegee – op straat fotograferen. Het baantje bij Foto Brouwer beviel hem niet en hij kreeg na enkele mislukte proefaanstellingen elders eindelijk een baan bij de specialist in bedrijfs-, reclame-, en opdrachtenfotografie, Nico Zomer. Hij was toen in staat om een Rolleicord fototoestel te kopen. Hij fotografeerde er veelal stillevens mee: omgevallen bakken, lege straten enzovoorts. Hij gebruikte deze camera ook tijdens een uitstapje naar zijn zus in Parijs en Marseille en die foto’s maakten indruk op de fotografe Annelies Romein. Dat was belangrijk omdat zij met Emmy Andriesse, Cas Oorthuys, Eva Besnyö, Paul Huf, Ad Windig en anderen lid was van de “Gebonden Kunstfederatie,” een links-cultureel milieu. Hij kwam door de ballotage heen en werd collega/ assistent van Ad Windig. Hij werkte soms in opdracht maar dat lag hem uiteindelijk niet: hij moest voldoen aan wat anderen willen.

Hij vertrok in 1950 naar Parijs en werd op voorspraak van het GKF lid Taconis aangenomen bij het reportagefotolaboratorium ‘Pictoral Service.’ Dat bedrijf werkte voor het fotoagentschap Magnum met o.a. Henri-Cartier Bresson. Hij leerde er Ata Kando kennen (en haar drie kinderen) met wie hij op 26 juni 1954 trouwde (en in 1955 weer van haar scheidde). Na een half jaar nam hij ontslag bij PS en koos voor het zwerversleven onder de Parijse bohémiens. Hij legde toen gefascineerd het droevige leven van die ontredderde jongeren vast. Ondanks hun protest ertegen. Een mislukte balletdanseres Vali Myers, ook bohémien, bleek fotogeniek te zijn voor Van der Elsken en hij maakte prachtige portretten van haar.

In die tijd ontdekte hij een genre met affiches en personen in één beeld als tegengestelde werkelijkheden.

Hij kreeg verschillende kansen om in de haute couture en reportagefotografie een baan op niveau te bemachtigen. Hij verwaarloosde die echter en koos voor de ‘Alleingang.’ Maar om de mainstream te bereiken heb je sponsors nodig en Ed vond die in Edward Streichen, directeur van MOMA, New York. Die zorgde voor zijn internationale doorbraak maar het boek over de Parijse bohémiens wist hij desondanks niet uitgegeven te krijgen. Ook niet in Nederland. Tot in 1954 verschillende fotobladen een proeve van zijn Parijse werk gingen publiceren. Ten slotte werd ook zijn Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain-des Prés uitgegeven. De kritieken erop waren vernietigend: schaamteloos, morbide, ordinair, een jeugd zonder idealen.

Met Jan Vrijman begon Van der Elsken een nieuw soort journalistiek te exploreren. Zijn camera evolueerde naar een Leica met telelens om sportverslaggeving te kunnen ondersteunen. De echtgenoot van Mies Bouman, Leen Timp moedigde hem aan ‘in de film’ te gaan volgens een mededeling van Timp aan Evelyn de Regt. Dat verliep echter teleurstellend. Wel ontdekte hij de jazz als fotografisch thema en hij fotografeerde Chet Baker, Louis Armstrong, Count Basie en vele anderen.

Op 15 september 1957 trouwde hij met Gerda van der Veen, dochter van een beeldhouwer. Dat bracht hem nieuw werk omdat zijn zwager Milou hem uitnodigde voor een verblijf van drie maanden in Frans Equatoriaal Afrika waardoor hij voor de Bezige Bij een fotoboek kon maken (Bagara).

In 1959 wisten Ed en Gerda van der Elsken sponsors te interesseren voor een lange wereldreis. De Koninklijke Redersvereniging zorgde voor vervoer en tijdens de reis maakten ze ‘travellogues’ voor de AVRO en reisverslagen voor de Katholieke Illustratie en andere bladen. Ze deden Afrika aan, voeren naar Malakka en bleven drie maanden in Japan fotograferen en filmen.

Daar ontdekte Van der Elsken dat zijn beste foto’s ontstonden doordat zijn onderwerpen op zijn eigen persoon reageerden. Via Hong Kong Mexico-Stad gingen ze naar New York waar ze logeerden bij Karel Appel. Werken deden ze al reizend, ze maakten meer dan vijfduizend foto’s (Foto 3).

Eenmaal terug in Nederland werd in 1961 hun dochter Tineloe geboren. Ondertussen stelden ze de film Van Varen samen uit de shots die hij tijdens de reis in opdracht van de Rederijvereniging had gemaakt. De publieke belangstelling voor fotoboeken nam echter af en Van der Elsken besloot meer nadruk te leggen op filmproductie en minder op fotografie.

Zijn kenmerkend stijl van afdrukken kreeg navolging onder collega-fotografen: dramatisch, contrast, donkere luchten, en doordrukken van relevante onderwerpen.[6]

In 1961 maakte hij de film Bewogen beweging in opdracht van het Stedelijk Museum Amsterdam en in 1962 legt hij de opbouw van de geruchtmakende tentoonstelling Dylaby vast.

Foto 3 © Ed van der Elsken, 42^nd street New York, 1960, Fotopapier op metaal, ca 87 x 57 cm (Nederlands Fotomuseum Rotterdam) Foto: Leen Moelker 24.8.2019.

Hij fabriceerde vervolgens met vrienden een Paillard Bolex 16 mm filmapparaat met borststatief en begon met documentaires maken. De Appel-iep (1961), Karel Appel, componist (1961) in opdracht van Philips. Gaandeweg ontpopte Van der Elsken zich als filmer in het genre ‘cinéma vérité’ waarin het echte spontane leven wordt getoond. De filmer filmt de werkelijkheid zoals die is zonder editing, en is met het Franse genre ‘Nouvelle vague’ te vergelijken. Raoul Coutard (A bout du Souffle) bracht Van der Elsken de kenmerken van het genre bij tijdens de opname van de film Als twee druppels water (Sponsor Freddy Heineken).[7] In 1963 maakt hij zijn eerste grote film Welkom in het leven, lieve kleine. Onderwerp is zijn gezin met Gerda en Tineloe, de geboorte van hun tweede kind Daan Dorus en het leven in een volksbuurt. Verder maakte hij de opname van de film Op de bodem van de hemel van Jan Vrijman.

In 1966 verscheen eindelijk zijn beeldverslag van de wereldreis met Gerda: Sweet Life en ter gelegenheid hiervan bracht het Stedelijk Museum Amsterdam een grote overzichtstentoonstelling Hee…..zie je dat? Daar werd ook zijn meest recente film getoond Signalement van Peter Schat.

Zijn bekendheid voerde tot vijfentwintig nieuwe reportage opdrachten voor Revu, Het Parool, Avenue. Hij fotografeerde in die jaren Soekarno, Fidel Castro, Marcos, Allende en anderen. Eerst gingen tekstschrijvers mee (Harry Mulisch, Nico Scheepmaker e.a.) later ging hij naast de beelden de bijbehorende teksten zelf aanleveren.

Uit de beschrijving van Evelyn de Regt blijkt dat hij maatschappelijk gezien afstand nam van de veranderingsgolf die in die jaren over de wereld spoelde. Incidenteel maakte hij wel foto’s van rellen en provo’s maar hij had geen vertrouwen meer in een herhaling van een communistische/ socialistische ideeënstrijd.

In 1970 kocht hij een buitenhuis in Edam waar hij bleef wonen ook toen Gerda in 1971 ter inleiding op hun echtscheiding in 1973, weer naar Amsterdam verhuisde (Foto 4).

Foto 4, ©Ed van der Elsken, IJsselmeerdijk, Edam, 1970, Fotopapier op metaal, ca 87 x 57 cm (Nederlands Fotomuseum Rotterdam). Foto Leen Moelker 24.8.2019.

Ze maakten nog wel samen een documentaire Them & Us (1973). In dat jaar ontmoette hij Anneke Hilhorst die hem tot zijn dood trouw bleef.

In opdracht van Margriet maakte hij vanaf 1974 een reportage over de noodtoestanden in Bangladesh dat hem in zijn ziel raakte. Toen meldde zich Memisa voor een film over haar missiewerk en ontstond Het is niet mis wat zij doen (1978).

Dominee Hans Bouma zette hem op het spoor van een fotoboek waaruit levensblijheid zou blijken. Niet onverwacht konden ze het niet eens worden omdat Van der Elsken naast liefde, geluk en blijdschap, ook over oorlog, ziekte en armoede wilde vertellen.

Bouma kreeg een beperkte versie ervan met Zo maar een sloot bij Edam (1977). Van der Elsken bouwde verder aan zijn nieuwe boek een kleureneditie met de naam Eye love You (1977). Tijdens een expositie in het Stedelijk Museum Amsterdam werd het boek gepresenteerd. Zestigduizend exemplaren werden ervan gedrukt (Foto 5).

Daarna volgde het Hallo in een experimentele beeldrijm opgezet; een groot succes was het niet. Het fotoboek Amsterdam! Oude foto’s – 1947-1970 (1979) verraadde al zijn opbloeiende behoefte aan het stadsleven.

Voor hij zich weer geheel op de stad Amsterdam richtte sloot hij de ‘landelijke’ periode af met zijn fotoboek Avonturen op het land (1980). Hij wilde erin laten zien hoe mooi de natuur is, inclusief het leven met Anneke Hilhorst en hun pasgeboren zoon Johnnie Cowboy. Anneke monteerde daarna verwant filmbeeldmateriaal in een gelijknamige documentaire voor de VPRO.

In navolging van het boek over Amsterdam, maakte Van der Elsken ook een retrospectief over Parijs: Parijs! Foto’s 1950-1954 (1981). Hierdoor kwam zijn vroege werk uit die stad volop in de belangstelling te staan. Verschillende musea kochten zijn afdrukken aan toen de zwart-witfotografie een opleving vertoonde.[8]

In 1981-1982 verscheen het vervolg op Welkom in het leven lieve kleine (1963) met Tineloe en Daan Dorus in de hoofdrol, deels gefilmd in het kraakpand van zijn dochter. Zijn bekendheid met Amsterdam leverde hem de opdracht op van het ministerie van CRM voor de film Een fotograaf filmt Amsterdam (1982).

Maar afreizen naar verre streken bleef hem trekken en daarom maakte hij opnieuw kennis met Japan waar hij in 1986 een reizende expositie organiseerde met de Saint- Germain des Prés foto’s. Maar ook toen fotografeerde hij het leven van de gewone Japanners en die waren er zeer enthousiast over. Ze faciliteerden de Japanse uitgave van Paris 1950-1954 (1985), Japan 1959.1960 (1987), Jazz 1955-1959.61 (1988) en Afrika 1957 (1990).

In Amsterdam verscheen inmiddels De ontdekking van Japan (1988).

In 1971 kreeg hij de Staatsprijs voor de Filmkunst. In 1988 ontving Van der Elsken de David Roëlprijs (Prins Bernhardfonds) voor zijn gehele oeuvre. In 1990 ontving hij de Capi-Lux Jubileum Prijs.

Maar dan heeft zich inmiddels bij hem een ongeneeslijke ziekte gemanifesteerd en kon hij zich niet meer bezighouden met een plan voor een grote retrospectieve tentoonstelling over zijn oeuvre in het Stedelijk Museum Amsterdam.

Evelyn de Regt beschrijft hoe hij via een spiegelwand zichzelf filmde voor de film Bye (juni 1990 laatste shots), waarin hij op eigen wijze afscheid neemt van het leven. Op 28 december 1990 overleed hij en werd begraven bij de Grote Kerk te Edam.

4 Bespreking van de tentoonstelling in Rotterdam t/m 6 oktober 2019

Het Nederlands Fotomuseum is een fijn museum dat goed bereikbaar is met het openbaar vervoer (tramlijn 25 o.a.) en met de auto. De ontvangst was tijdens ons bezoek vriendelijk en tot the point.

Wij hadden een inleiding op het leven van Ed van der Elsken geboekt. Het was nuttig te horen en te zien aan de voorbeelden, dat de expositie vooral de afsluiting is van een grootschalig restauratietraject. De omvangrijke dia-verzameling van Van der Elsken (42000 stuks) is voor teloorgang behoed door conservering en restauratie.

Vooraf hadden wij de uitzending van het programma 2Doc ‘ Lust for Life, P.S. uit het hiernamaals’ (Jan Bosdriesz, 2019) bekeken met historische opnamen van Ed van der Elsken We waren dus goed voorbereid op een rondgang langs de foto’s op de tentoonstelling.[9]

Foto 5, ©Nederlands Foto Museum Rotterdam, Entree tentoonstelling Lust for Life, 2019/1977, Affiche- en fotopapier en hout, ca 400x600x250 cm (NFM R’dam). Foto Leen Moelker 24.8.2019.

Direct bij binnenkomst van de eerste zaal, de entree, viel de analogie op met de tentoonstelling uit 1977 in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Alle wanden zijn bedekt met afdrukvellen en er zijn geluiden van een diashow, net als in 1977 (Foto 5). Direct daarna rechts in de hoek overheersen buitenlandse opnamen onder andere van de premier van Portugal, Caetano. Bezoekers kunnen allerlei richtingen op dwalen maar overal priemen de indringende blikken van de gefotografeerde mensen naar voren. Dat komt natuurlijk mede door de selectiecriteria van conservator Frits Gierstberg, maar het wordt dan ook direct duidelijk wat Van der Elsken bewoog in zijn leven. Mensen. Mensen en nog eens mensen.

Veel foto’s hebben slechts een locatie en een jaartal als kenmerken. Andere worden geflankeerd door verwijzende teksten en er klinkt gevarieerde klassieke muziek, zoals dat ook de voorkeur had van Van der Elsken persoonlijk. Hij hield intens van klassieke muziek vooral van Bach (sereniteit, gevoeligheid) en Vivaldi (opgewekte natuurstemming).

De indrukken van de afdrukken zijn overweldigend. De kleurenpracht spat van de prachtig aangelichte foto’s af en natuurlijk ontdek je al gauw dat het oeuvre van de fotograaf eigenlijk draait om bijzondere poses van mensen die betrapt lijken in hun bezigheden.

Verschillende iconische foto’s, die we kennen uit de fotoboeken en door later gebruik in affiches, zijn nu van zeer dichtbij te bewonderen. Ik heb natuurlijk stilgestaan bij Beethovenstraat 1967 (foto 6).

Foto 6 © Ed van der Elsken, Beethovenstraat 1967, 1967, ca 86 x 57 cm, fotopapier op metaal (Nederlands Fotomuseum Rotterdam). Foto Leen Moelker 24.8.2019.

Ik herken op deze foto de iconische vervoermiddelen uit de jaren zestig. De Volkswagen Kever was ook mijn populaire huurauto, rechts het Dafje van de Van Doornes dat al gauw door het ontbreken van een versnellingspook een stoffig imago kreeg. De nieuwe aandrijftechnieken appelleerden eerder aan traagheid en luiheid dan aan een sportief rijgedrag. Dan zie ik een wit model staan dat lijkt op een Citroën deux Cheveau (2Cv). De auto’s staan daar geparkeerd en representeren de versnellende druk op de binnenstad door het autoverkeer. Maar de reflecteren ook de opkomende bevolkingsmobiliteit als gevolg van een grotere welvaartsspreiding.

En dan de dames in de mode van die tijd: minirokken, een suikerspinkapsel, hoge blokhakken. Bovendien zijn de meisjes slank van postuur waarschijnlijk in navolging van de toenmalige hype rondom het Engelse model en slankheidskampioen Twiggy. De kleurrijke kleding weerspiegelt een sfeer van experiment, durf, meegaan met de ontwikkelingen en trends, verandering, kortom van een kooplustige en welvarender sociale gemeenschap.

Je kunt er ook anders naar kijken: het ‘blik’ op de achtergrond is een beeldvervuiler eersteklas. Toen al raakte de stad verstopt.

Saillant is dat het Nederlands Fotomuseum in 2011 foto’s heeft gevonden van diezelfde meisjes, maar nu gefotografeerd in een andere straat. Het lijkt erop dat Van der Elsken de dames gevolgd is en ze overal heeft gefotografeerd. Maar ze hadden er aardigheid in en keken graag op een manier die de fotograaf uitlokte. Wat mij ervan bekend is dat die beeldmotieven – dames in andere poses in een andere omgeving – een stuk minder interessant worden gevonden. Verder blijkt dat er pogingen zijn gedaan om te achterhalen wat er van die dames geworden is. Zijn ze inderdaad een gelukkige toekomst tegemoet gelopen? Die poging is echter gestaakt.

Samengevat krijgen we met Beethovenstraat 67 enerzijds een historisch tijdsbeeld voorgeschoteld, anderzijds een typisch staaltje van straatfotografie van Ed van der Elsken.

Van der Elsen was een sociaal bewogen mens die oog had voor mensen in de verdrukking. Op de tentoonstelling is de diapresentatie te zien die gemaakt is in opdracht van de NCRV en het leven in Bangladesh na de overstromingen in 1974 toont. Van der Elsken spreekt via een voice-over de kijker toe en smeekt bijna om te helpen (opbrengst destijds ca 2,5 miljoen gulden). Die zin voor rechtvaardigheid is op de tentoonstelling nog eens uitgelicht met een tekstaffiche die voor zichzelf spreekt (Foto 2).

In de benedenzaal is een diapresentatie te zien die is samengesteld uit beelden van het boek Eye love you, net als in 1977. Er is wel een verschil. De muziek is modern[10] in plaats van de klassieke versie met Bach en Vivaldi. De diashow duurt 15 minuten.

De tentoonstelling in Rotterdam over het werk van Ed van der Elsken wil het publiek graag het meesterschap van deze fotograaf tonen. Dat gebeurt onder andere door de getoonde portretten. Bijgaand vier voorbeelden om mijn bewering te staven.

Wat de hier gepresenteerde beelden gemeen hebben is dat de mensen contact met de fotograaf lijken te hebben. Van der Elsken ontdekte daarin ook de werkwijze waarbij hij eerst de aandacht van zijn onderwerpen moest zien te trekken om dan direct af te drukken. Het is het moment dat het onderwerp òf graag poseert òf nog niet helemaal door heeft dat er een fotograaf aan het werk is.

De Vlaamse familie staat er keurig op, zo maar ergens in een straat. Ze lijken graag mee te werken. Het zijn trotse ouders en geïnteresseerde jongelui. Het echtpaar uit Groenland kijkt ook bewust, zelfs glimlachend in de camera. Van der Elsken was een natuurtalent om anderen voor zich te laten werken zonder dat ze het beseften. Uit dit portret lees je af dat de mensen in Groenland hard hebben moeten werken misschien wel onder barre omstandigheden.

Van de meisjes aan de telefoon kijkt er een verstoord om – wat een prachtige ogen! – terwijl de ander een ‘telefoonblik’ heeft: ‘ik zie je wel, maar ik praat nu met iemand’ lijkt zij te zeggen. Ze lijken duidelijk ‘betrapt,’ hangend tegen een telefoonhuisje. Het is die flitsend kortdurende schuwe blik, die Van der Elsken hier wist te fixeren.

De Japanse dame zal door Van der Elsken gespot zijn om haar haardracht. Toen ze naar hem op zij keek, was dat precies wat de fotograaf nodig had: een blik recht in de lens en daardoor identificeerbaar als een beetje excentrieke maar niettemin een levenslustige wereldse vrouw. Ze loopt dan ook door de uitgaanswijk van Tokyo, Shinjuku. Daar komen de moderne jongeren op af die gezien willen worden. Van der Elsken bezocht graag de volksbuurten en bijzondere wijken. Hij heeft ook veel foto’s gemaakt in de wijk Yasukuni dat een rechts georiënteerd centrum is van chauvinisten, nationalisten en para militairen.

Zonder het te weten stonden ze allemaal in dienst van Ed van der Elsken. Op de tentoonstelling wordt de bezoeker bij binnenkomst gewaarschuwd met een niet mis te verstane tekst (Foto 11).

Foto 11 ©Van der Elsken en Nederlands Fotomuseum Rotterdam, Kijk niet in deze ogen. Oeps, je keek toch! Nu ben je onder mijn betovering. Foto: Leen Moelker 24.8.2019.

5 Slot

In de inleiding heb ik de vraag gesteld welke kenmerken het werk van Van der Elsken heeft. We zagen dat zowel de foto’s in zwart-wit als die in kleur grote herkenbare uitdrukkingskracht hebben, doordat de focus is gelegd op de mens in zijn bestaan van alle dag. Soms zijn ze in diepe ellende gehuld, soms zijn de mensen vol levenslust, uitbundig en vrij bewegend in de natuur. Dat wijst ook op een sociale betrokkenheid van Van der Elsken. Hij zette zelfs eenmaal na een afgeronde foto opdracht een succesvolle hulpactie op touw voor slachtoffers van overstromingen in Bangladesh.

Hoewel hij zichzelf geen chroniqueur van de tijd noemde, zien we in zijn oeuvre toch wel aspecten van de politieke, sociale, culturele en economische wereldorde terug. Hij heeft de gehele aardbol bereisd en de mensen erop gefotografeerd. Daardoor zie ik hem als een fotograaf die als geen ander de serene schoonheid maar ook het wrede realisme binnen de wereldsamenleving in beeld heeft gebracht. Zijn boeken, beelden, dia’s en films gaan over een voorbije tijd waarin mensen gelukkig waren, of intens verdrietig, of hopeloos verliefd, of soms een ellendig bestaan hadden maar toch vol overlevingsdrang daartegen in verzet kwamen.

Ik ben blij dat er een fotograaf is geweest die ook mijn eigen levensgeschiedenis van zulke aansprekende en mooie beelden heeft voorzien.

Middelburg, 26 augustus 2019.

Nagekomen informatie 16 oktober 2019
In een bijeenkomst met Oek de Jong, auteur van het boek De Zwarte Schuur vernam ik van hem dat Ed van der Elsken hem steeds voor de geest stond. Diverse intertekstuele elementen verwijzen daarnaar in zijn boek. In de openingszinnen van DE ZWARTE SCHUUR komen drie meisjes voor met verregende jurkjes, wat rechtstreeks naar de hierboven besproken foto Beethovenstraat 1967

heen wijst. Let ook op de personages die een levensstijl hebben a la Van der Elsken.

[1] Janson, History of Art New York 1982) 917.

[2] Evelyn de Regt, ‘Biografie Ed van der Elsken’ in: Ed van der Elsken, Once upon a time (Amsterdam 1991) Tekstdeel 52-53.

[3] Evelyn de Regt, ‘Biografie Ed van der Elsken’ in: Ed van der Elsken, Once upon a time (Amsterdam 1991) Tekstdeel 8-41.

[4] Zijn vader was een goede klant van de textielweverij van Blijenburg en raakte met ze bevriend.

[5] Arthur Usher Fellig (Weegee), Naked City (New York 1945).

[6] Doordrukken is een techniek om een klein onderdeel van de afbeelding meer contrast te geven zodat dat deel belangrijker wordt. Plaatselijk minder contrast aanbrengen heet ‘tegenhouden’.

[7] In de film speelt de jonge vriendin van Freddy Heineken een door Heineken ongewenste pikante rol. Daarom werd de film snel uit de roulatie genomen en pas decennia later weer op tv vertoond.

[8] Sweet Life: Prentenkabinet RU Leiden, Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés: Stedelijk Museum Amsterdam.

[9] https://www.2doc.nl/documentaires/series/2doc/2019/mei/lust-for-life.html

[10] Volgens de brochure bij de tentoonstelling is hier te horen ‘het sterk ritmische Lust for Life uit 1977 van Iggy Pop en David Bowie.

PLEZIER IN CULTUUR

Labels

woensdag 28 augustus 2019

RECENSIE: FOTOGRAFIE ED VAN DER ELSKEN IN NEDERLANDS FOTOMUSEUM ROTTERDAM