¢ ESSAY
GEWIJDE
NATUURLIJKE PLAATSEN
EN DE BESCHERMDE STATUS VAN GRAN CANARIA
Fig.1 Rock Nublo, 1811 m,
monoliet, basalt, h 64. m, Caldera de Tejeda
(Gran.Canaria, Spanje)
Foto: Ada Markusse (oktober 2017).
Foto: Ada Markusse (oktober 2017).
Auteur: Leen Moelker (BA)
Datum: 27 februari 2018
Inhoud
1 INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
2 HISTORIOGRAFIE
3 SACRED NATURAL
SITES OF GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATSEN IN DE WERELD
- wat zijn het?
-- wat is ‘gewijd’
-- wat houdt ‘natuurlijk’
in?
4 WAAR ZIJN GEWIJDE
NATUURLIJKE PLAATSEN TE VINDEN?
-- Europa en op Gran Canaria
-- Australië
-- Azië
-- Afrika
-- Noord- en Midden
–Amerika
-- Zuid Amerika
5 DE EVOLUTIE VAN DE MENS
6 DE GEWIJDE
NATUURLIJKE PLAATS KOMT OP
7 DE GEWIJDE
NATUURLIJKE PLAATS IN HET MAATSCHAPPELIJK DEBAT
8 EEN VOORBEELD VAN
EEN GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS: GRAN CANARIA
9 DE OORSPRONKELIJKE
BEWONERS VAN GRAN CANARIA
10 ROCK NUBLO EN ROCK BENTAYGA, GEWIJDE PLAATSEN VAN DE
GUANCHES
11 SAMENVATTING EN CONCLUSIE
1 INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
In oktober 2017 brachten we
een korte vakantie van enkele weken door op het eiland Gran Canaria. We
waren onbekend met de geschiedenis van dit toeristenoord. Daarom bezochten we
vanuit Maspalomas verschillende plaatsen, zoals Las Palmas, de Guayadeque-vallei,
Porto de Mogàn en andere, in
de verwachting dat daar
meer informatie te verkrijgen viel over de cultuur op dit eiland.
Het kleine maar interessante museum in Guayadeque toont
permanent een overzicht van de socio-economische bijzonderheden van de
oorspronkelijke bewoners, de Guanches. Verderop
in de vallei bezochten we een moderne grotbewoner die ons het ‘leven in een
cave’ uit de doeken deed.
Het is bekend uit vele publicaties dat overal in de wereld oorspronkelijke
bewoners eigen gebied hebben ingenomen en een heel ecosysteem onderhouden.
Voorbeelden daarvan zijn naast de Guanches, de Maroons op Jamaica, Navajo- en
Hopi-indianen in het Peak Gebergte bij San Francisco, de Inca’s in Zuid
Amerika. Stuk voor stuk worden hun leefgebieden behandeld als heilige plaatsen.
Ook Gran Canaria blijkt een belangrijke bewaarplaats te zijn
van oude cultuurwaarden, en het eiland
heeft daarom ook een beschermde status als natuurgebied inclusief gewijde
plaatsen.
Het leek mij interessant om de achtergronden van deze Canarische gewijde plaatsen op te
sporen en die te plaatsen in een ruimer kader, die van de Sacred Natural Sites.
Toeristen op Gran Canaria zullen het hoogstens een
persoonlijke prestatie vinden als zij erin slagen het anderhalve kilometer
lange, deels gevaarlijke bergpad naar de top van Rock Nublo op te lopen. Daar
aangekomen opent zich een vergezicht waarin de berg Teide op Tenerife een mooi oriëntatiepunt is (Fig. 1). Maar van heiligheid
op deze heilige plek is weinig te merken. Is daar onderzoek naar doen dan wel
relevant?
Ik vind van wel. Immers, de belangstelling van grote groepen
mensen – dat is een belangrijke voorwaarde voor de status van ‘gewijde plaats’
- voor de Rock Nublo als cultureel
oriëntatiepunt is groot. De rots is verder het kenmerk van Gran Canaria en er
is met Rock Nublo een hearsay, een vaag, geheimzinnig maar mogelijk interessant
verhaal verbonden. Wat is daarover bekend? Dus, naast aandacht voor gewijde
plaatsen in de wereld wil ik de betekenis van de Rock Nublo voor de
oorspronkelijke bewoners onderzoeken in samenhang met die van de naburige Rock Bentayga.
De centrale vraag is: DOOR
WELKE KARAKTERISTIEKEN PAST HET GEBIED
ROND DE ROCK NUBLO EN ROCK BENTAYGA OP HET EILAND GRAN CANARIA IN HET MODERNE BEGRIP SACRED NATURAL SITE?
2 HISTORIOGRAFIE
Sacred Natural Sites is een onderwerp dat vooral de laatste
jaren in de eenentwintigste eeuw opgang heeft gemaakt in de wetenschappelijke
literatuur.
Een informatieve bijdrage voor dit essay is de bundel Sacred Natural Sites, Concerving Nature and
Culture (2010). Het boek is bedoeld om beleidsorganen in de gehele wereld
te wijzen op de noodzaak om gewijde plaatsen te koesteren om ecologische
redenen. Ik kon het gebruiken om te achterhalen wat gewijde plaatsen zijn en
waar ze voorkomen. Hierin ontbreekt echter Gran Canaria als typische Sacred
Natural Site.
Het e-book Loci Sacri
is vooral van belang voor de bijdrage van Paul Vandenbroeck omdat deze auteur
vooral aandacht schenkt aan de herkomst van ‘heilige’ rituelen op Gran Canaria.
Omdat in dit essay enkele bergtoppen centraal staan met hun
betekenis voor de bewoners, vond ik het boek relevant van Loes Modderman BERGEN STENEN KORRELS ZAND, bergen, rotsen,
stenen en zand in hun bijzondere culturele context. De verschillende vormen
van gewijde plaatsen als bergtoppen komen er goed in naar voren. Dat is ook het
geval met de Atlas van Gewijde Plaatsen
waarin met foto’s de achtergronden van de bekendste gewijde plaatsen op de vijf
continenten worden verantwoord.
Over de pre-koloniale tijd van Gran Canaria gaat het boek Las Culturas prehistoricas de Gran Canaria
met informatie over de vroegste tijd van de oorspronkelijke bewoners en het
debat over het begrip ‘Guanches.’ Het is een brede studie waarin de geologie,
archeologie, etnografica en de verschillende visies op de Reconquista uitvoerig aan de orde komen.
De website van UNESCO Astronomy and World Heritage is
bruikbaar om de kosmologie van de Guanches en hun gewijde plaatsen op Gran
Canaria enigszins te doorgronden.
Ook heb ik het programma gebruikt van de Duitse omroep ARD, Wunderschön van 19 oktober 2017 omdat daarin
verslag gedaan wordt van de tradities en sommige gewoonten van de Guanches. Dat gebeurt door
onze tijdgenoten die hun cultureel erfgoed levend willen houden.
Ook de officiële website van Gran Canaria Tourist Centre was informatief, omdat daar ook nog op
een andere manier bijzonderheden over het eiland worden uitgelicht. Verder gaf de
publicatie Gran Canaria, Central Inland Route
mij een beknopt overzicht van zes belangrijke regio´s in Centraal Gran Canaria
waaronder Caldera de Tejeda, de plaats waar de Rock Nublo te vinden is.
Over het belang van Peak Sanctuaries en heilige grotten heb
ik zelf geschreven op dit blog in Onze
reis naar Kreta. Daar wordt ook een literatuurlijst over die onderwerpen
genoemd. Ten slotte is recent een boek verschenen onder de titel Sapiens, een kleine geschiedenis van de
mensheid waarin een historisch beeld
wordt geschetst van de mensheid en haar relatie tot rituelen, geloof en
wetenschap. Dat is in zover relevant dat daarin de verste oorsprong van de
menselijke beschaving, met de homo sapiens als hoogtepunt, in Oost-Afrika wordt
gesitueerd. Vandaaruit is het voor de mens als jager-verzamelaar naar het
Atlasgebergte en Gran Canaria maar een kleine stap. Van de overige
evolutionaire ontwikkelingslijnen van de mens is de Homo Neanderthaler in het
Midden-Oosten de belangrijkste.
3 SACRED NATURAL SITES OF GEWIJDE NATUURLIJKE
PLAATSEN IN DE WERELD ALS BEGRIP
3.1 Wat zijn het?[1]
Een gewijde plaats of Sacred Natural Site (SNS) is
oorspronkelijk een natuurgebied met een spirituele
betekenis voor een primitieve bevolking. Het is een min of meer begrensde
ruimte en kan een geheel territoir, een landschap, rivier of een simpel
rots(blok) omvatten. Een SNS is een onderdeel van een veel groter geheel aan
waardesystemen waarbinnen de mensheid haar behoefte aan verbondenheid met de
natuur, een godheid of met elkaar in vult. Niet zelden is aan een gewijde
natuurlijke plaats een cultuurobject verbonden zoals een tempel, kerkgebouw of een
moskee.
Paul Vandenbroeck concludeert dat de mens gevoelig is voor
plaatsen waar hij de aanwezigheid van een sterke natuurlijke kracht ervaart. In
Oosterse culturen is Feng Shui (vrouwelijke en mannelijke) daarvan een
voorbeeld. Rond de Middellandse Zee was er een sacrale vermenging van
animistische met de christelijke en islamitische geloofswaarden. De autochtone vrouwelijke
en mannelijke super natuurkrachten werden opgenomen in de christelijke
hoofdstroom via figuren als Maria en Jezus. [2]
We kunnen het ontstaan ervan terugvoeren op 70000 jaar geleden
toen de Homo Neanderthaler bijzondere betekenis ging toekennen aan de rol van
de voorouders in hun bestaan, en ook aan de plaats waar ze begraven waren.
Later werd vooral onder primitieve volkeren de diepe eerbied uitgebreid naar de
natuur, spirituele machten (dieren), religieuze helden (goden, heiligen) en hun
Grote Verhalen. Nog later namen de religieuze hoofdstromingen christendom,
Islam, Hindu en boeddhisme – samen totaal aangehangen door 80% van de
wereldbevolking – de lokale rituelen deels in zich op (sycretisme).
Het is niet onbelangrijk dat gewijde natuurlijke plaatsen
vaak een grote biodiversiteit hebben. Ze zijn te vinden in de vorm van bergen, heuvels, rotsblokken, wouden,
bosjes, rivieren, meren, lagunes, grotten, vulkanen, eilanden, waterbronnen en bomen.
3.2 Wat is gewijd?
Het begrip ‘gewijd’ betekent voor elke groep weer iets
anders. In de grond der zaak betekent het betonen van ‘diepe eerbied en
respect’ en soms zelfs ‘vrees’ voor iets met religieuze of spirituele
eigenschappen. Belangrijk daarbij is dat de oorspronkelijke mens de mening was
toegedaan dat alles een geest heeft, zowel organische als anorganische
categorieën. Dit animisme is diepgeworteld in de cultuur zoals de Omphalus
cultus in het Griekse Delphi bewijst.
3.3 Wat houdt natuurlijk in?
In principe is het begrip ‘natuurlijk’ verbonden met de
flora en fauna en de aarde in het algemeen.
Het begrip ‘natuur’ wordt hier gezien als in oppositie tot
cultuurelementen als tempels, kerken en moskeeën. Maar mensen kunnen daar wel
een onderdeel van uitmaken, het behoeft geen ongerepte natuur te zijn.
Het begrip ‘plaats’ kan van alles zijn zoals hierboven
omschreven. Alles waaraan mensen een bijzondere betekenis toekennen, kan
onderwerp van verering zijn. Het is een open begrip.
4 WAAR ZIJN SACRED
NATURAL SITES TE VINDEN IN DE WERELD[3]
Gewijde natuurlijke plaatsen zijn er in overvloed. Men schat
dat het er veel meer dan 200.000 zijn in de wereld.[4]
Praktisch elk land heeft wel ergens een oord dat verbonden is met de
hoogachting van mens- geest- of dierfiguren uit sagen, mythologie, theologie of
de animistische traditie.
Om de gedachten te bepalen geef ik een kort overzicht van de
bekendste verschijningsvormen van gewijde natuurlijke plaatsen in de wereld.
EUROPA[5]
- Scandinavië GOTLAND 1500 v. Chr. Stenen schepen van
Gotland brengen de doden
naar het hiernamaals;
- Engeland STONEHENGE 3000 V.Chr.
Midzomer steenkring met 5 trilieten;
AZIË[6]
- China DE
BERG EMEI Heilige berg in Sechuan, 3100m
hoog, 100 kloosters
met
Boeddhastralen (Brockenspectrum) en verbonden
met een heilige aan de aarde verbonden kracht
(Feng Sui).
- Indonesië BERG
MERAPI Vulkaan en Javaanse heilige
berg. Labuhan ceremonie om
de vulkaangeesten gunstig te stemmen;
NOORD-AMERIKA[7]
-
Californië[8] MOUNT
SHASTA 3000m hoog. Heilige berg
voor Indianen;
- Flagstaff METEOR CRATOR
40.000 jaar een heilige plaats voor Navajo indianen;
MIDDEN AMERIKA
- Mexico[9] TEOTIHUACÀN 200 V. Chr. Pelgrimsoord Azteken met
maanpiramide en
volgens een astronomisch plan opgezet;
ZUID AMERIKA
Bolivia TITICAMEER 300 n. Chr. Voor de Incavolken de
woonplaats van Zonnegod
Viracocha. 213 m diep, 8288 km2, hoogste meer
in de Andes;
AUSTRALIË ULURU
BERG Ayers Rock; ø 9,5km, 340m hoog, heilige plaats van de
Aborigines
met droomsporen van de voorouders.
AFRIKA[10] BANDIAGARA Mali. Plateau
van 200 km met 700 dorpen o. l. v. een Hogon. De oorspronkelijke bewoners heten Dogons. Wisten van de Hondsster dat zijn
‘begeleider’ (per tolo
genaamd) in een mensenleeftijd van 50 jaar om loopt.
Vierden dan het 8-jarige feest van de SIGI, de scheppingsmythe.
Hoog ontwikkelde kosmologie.
GRAN CANARIA TEJEDA E.A. Rock Bentayga en Rock Nublo zijn onderdeel van het eiland
dat een UNESCO Biosphere Reserve label heeft.
[11] Vooral
Rock Bentayga was een heilige plaats.[12]
De conclusie is dat al deze plaatsen refereren aan een
relatie tussen de mens en kosmologische verschijnselen. Welke achtergrond heeft
dit?
5 DE EVOLUTIE VAN DE MENS
Overal op de wereld zijn natuurvolken betrokken bij het
ontstaan en onderhoud van oorspronkelijke gewijde natuurlijke plaatsen. In de
ontwikkeling van de mensheid onderscheiden we een primitieve fase waarin de
vroegste denkende wezens aannamen dat dode en levende dingen een geest bezitten.
Want toen de mensensoorten zich evolutionair losgemaakt hadden van de lagere
primaten, werd deze natuurgeest gedacht als een bestaande realiteit. De Homo
Neanderthaler en Homo Sapiens stond daarin gelijk aan alle andere objecten met
een vorm en inhoud. De conclusie is dan ook dat de oorspronkelijke natuurvolken
een animistisch geloof in een beïnvloedbare natuurgeest hadden. Een natuurgeest
bezit een bewustzijn en er kan in de eigen taal en via rituelen mee
gecommuniceerd worden.
Veel onverklaarbare natuurverschijnselen werden oorzakelijk aan
de natuurgeest toegeschreven. Maar er was een probleem. De mensensoorten constateerden grote verschillen
in macht en kracht tussen zichzelf en de dingen om hen heen. En daarbij was er
een diep besef van afhankelijkheid van oerkrachten die in de dingen waren
opgesloten.
Harari beschrijft het
ontwikkelingsproces van de mens als een natuurkundige, scheikundige,
biologische en culturele geschiedenis. In drie revoluties – een cognitieve, een
agrarische en een wetenschappelijke – groeit de mens vanaf meer dan 1.000.000
jaar geleden uit naar zijn huidige status van hoog ontwikkelde homo sapiens.[13]
Gaandeweg zochten de mensensoorten een uitweg uit het
onzekere bestaan. De onbeheersbare natuur kon via speciale gezanten,
goden, beïnvloed worden. Zo ontstonden
talloze goden als de Regengod, de Berggod, de Riviergod, de Oorlogsgod
enzovoorts. De communicatie met deze
goden verliep via offers en rituelen. Dit is de geboorte van het polytheïsme.
Als de Homo Sapiens verder verzelfstandigt en tot de vorming
van een sociale gemeenschap komt, ontstaat de functie van een bemiddelaar, de priester-koning.
Later werd de koning als vertegenwoordiger van een bepaalde god gezien en dat
leidde tot het monotheïsme. De Egyptische farao’s waren een volwaardig
substituut van een god aan wie op een bepaalde plaats geofferd kon worden en de
god kon worden vereerd.
6 DE GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS KOMT OP
In de menselijke samenleving zijn vele voorbeelden te vinden
van de oorsprong van heilige plaatsen. Het lijkt erop dat daar steeds een
persoonlijke ervaring aan ten grondslag ligt. In de Griekse oudheid verhaalde
de mythologie over de bovenaardse wezens die zich konden onttrekken aan de
aardse en menselijke wetten en bijvoorbeeld ook in een steen konden wonen. Deze
stenen, zogenaamde baetyls, zijn overal
te vinden zoals de Omphalus van Delphi
daarvan een goed voorbeeld is; het is een navelsteen die het centrum van de
aarde zou zijn.[14]
In de Bijbel is het Jacob die in Bethel (baetyl !) in een
droom contact met God krijgt terwijl hij slaapt met zijn hoofd op een steen.[15]
Het laat zich goed begrijpen dat de eerste denkende mens
niet direct een goede verklaring had voor de wereld om hem heen. Enerzijds
voelde hij zich verbonden met de aarde, anderzijds vreesde hij de
onvoorspelbare natuurkrachten. Het leven kende vele bedreigingen en gevaren en
wat kon je beter doen dan offers brengen op de plaats waar men een god
persoonlijk aanwezig achtte.
Gaandeweg ontdekte de rationele mens bepaalde wetmatigheden
in de natuur zoals de maanstanden, de omloopcycli van de planeten, de
zonnewende enzovoorts. Ook daaraan ontleende men de idee van een bovenaardse
kracht waarmee de mens in gesprek kon raken.
Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Tempel van Kukulcan
in relatie met de zonnewende, en in Teotihuacán (stad der goden) met de
zonnepiramide boven de scheppingsgrot.[16]
In het overzicht hierboven staan meer voorbeelden genoemd.
De conclusie is dus dat de denkende mens lang geen voldoende
controle over zijn bestaan had, en dat hij de natuur beschouwde als vriend en
vijand tegelijk.
7 DE GEWIJDE PLAATS EN HET MAATSCHAPPELIJK
DEBAT
De persoonlijke ervaring van mensen (van stilte, vreemde
verschijnselen, opvallende gebeurtenissen enz.) is belangrijk in de toekenning van
de status ‘heilig’ aan een gebied of object. Maar als niemand die ervaring
deelt, blijft het een individuele zaak, iets is alleen voor de waarnemer
bijzonder.[17]
Het andere standpunt is dat ‘heilig’ altijd in houdt dat er gezamenlijke
rituelen van een groep mee verbonden moeten zijn. Gedeelde waarden smeden een
onderlinge band.
Wij kunnen in beide gevallen vaststellen dat er bepaalde
aspecten aan een heilige plaats zitten. In oorsprong zijn het plaatsen waar men
de schepping van iets ervaart: van de wereld, van een genezende kracht, van een
weerkerend natuurverschijnsel, van een god(in) op een berg, in een grot, in een
woud, van de kortstondige aanwezigheid van God, van een visioen, enzovoorts. Het is een ultieme poging om een
verklaring te geven voor een onbegrijpelijk verschijnsel, om dat van betekenis te voorzien.
In de moderne tijd zijn er nog veel ‘heilige plaatsen’ waarvan er
verschillende verlaten oorden zijn geworden omdat de oorspronkelijke functie
vervallen is. Zoals die van de Maya’s in Kukulcan en eigenlijk ook wel op Gran
Canaria. Nationale overheden zien echter wel de waarde in van het bestaan
ervan, omdat heilige plaatsen vaak op een speciale antropologisch en ecologisch
interessante plek te vinden zijn. Bijvoorbeeld hoog in de bergen zoals in
Ethiopië, de Ayers Rock in Australië, of nabij grotten zoals op Kreta in het
Ida gebergte de geboorte van Zeus werd aangenomen.
Toen ik op
rondreis door Griekenland in de buurt van de Olympus kwam pakten zich boven die berg inktzwarte wolken samen. Het was
beangstigend. Ik zette de auto aan de kant omdat we een hevig onweer en
slagregens verwachtten; alleen langs een diep ravijn was een smalle parkeerstrook
zonder bermbeveiliging. Kort daarna
stak een angstaanjagende stormwind op. De auto dreigde zelfs omver te waaien en
schudde hevig. Wij stonden daar aan die rand van dat ravijn met alle remmen
vast en de voeten op het rempedaal. De regen viel met bakken uit de hemel en
wij vreesden het ergste. Toen was het opeens over. De dondergod Zeus bond in.
Wij konden ons toen gemakkelijk voorstellen dat de eerste mensensoorten aan een
dergelijke ervaring bijzondere betekenis hechtte. Wij gingen bijna ook in het
bestaan van Zeus geloven.
Het debat gaat erover in hoever die heilige plaatsen
beschermd moeten worden. Of niet. Sommigen menen dat ze een belangrijke functie
hebben in het ecosysteem en daarom gekoesterd moeten worden. Anderen menen dat
de vooruitgang en ontwikkeling van een gebied voor gaat op de aanwending ervan
voor rituele doeleinden.
De klimaatdiscussie werkt in het voordeel van de eerste
stelling. Maar in het Amerika onder president Trump schroomt men er niet voor
een oliepijpleiding dwars door een Sacred Natural Site te leggen, zeer tegen de
wil van een indianenstam.
Omdat gewijde natuurlijke plaatsen vaak met de (kleine)
oerbevolking van een gebied zijn verbonden, bestaan daar eenvoudige, minimale
levensvoorwaarden met weinig nadelige milieueffecten.
Fig.2 Guayadeque vallei met rotswoningen
Foto: Ada Markusse, oktober
2017.
Maar veel nationale overheden zien dat soort gebieden als
toeristisch interessant, en laten de druk op die gebieden toenemen vanwege het
belang voor het nationaal inkomen.(Recent voorbeeld uit Honduras:Berta Cáceres werd in 2016 in Honduras vermoord. Zij was een Lenca-indiaanse die de bouw van de stuwdam Agua Zarca bestreed omdat daarvoor de heilige rivier Gualcarque moest wijken).
In het debat gaat het om de vraag of deze gebieden
toeristisch, dus commercieel kunnen worden geëxploiteerd, of dat ze juist
beschermd moeten worden vanwege hun betekenis voor het klimaat. Het is hier dat
UNESCO (UN-Organisatie voor Educatie, Wetenschap en Cultuur) als waakhond voor
de duurzame ontwikkeling en behoud van culturele diversiteit haar invloed doet
gelden. Op aanwijzing kunnen gebieden
van haar een beschermde status krijgen, waardoor een zeker behoud van tradities
en de ecologische structuur wordt bevorderd.
Samengevat kunnen we een gewijde natuurlijke plaats dus zien
als ecologisch (klimaatneutrale zone) en
toeristisch (inkomsten voor de regio) interessant. Maar ze zijn ook belangrijk
voor het behoud van de tradities (pelgrimage, ambachtelijk werk ,leefwijzen,
culturele diversiteit), verantwoord bodemgebruik (door strengere wetgeving), en
wetenschappelijk onderzoek (milieueffecten, antropologische studies).
8 EEN VOORBEELD VAN EEN GEWIJDE NATUURLIJKE
PLAATS: GRAN CANARIA
Gran Canaria is een vulkanisch eiland. In het Myoceen vanaf
14 miljoen jaar geleden is er in ieder geval een vulkaanuitbarsting geweest.
Vier miljoen jaar geleden waren er erupties van basaltlava die bekend staan als
de ‘serie Rock Nublo.’ Daarna heeft zich de huidige eilandengroep gevormd.[18]
In de literatuur wordt Gran Canaria beschreven als een
gebied met een eigen klimaat. Want op het eiland vindt men vele klimatologische
uitersten als tropische temperaturen in de zomer en sneeuw op de hoogste pieken
in de winter. En toch is daar de verzachtende invloed van de omringende oceaan
waardoor er toch een gematigd klimaat ontstaat. In het hoge Noorden valt veel
regen en het is er groen. In het Zuiden is het droog omdat het beschut ligt.
Bij Maspalomas is er zelfs een uitgebreid duingebied, wat meer de vorm heeft
van een kleine woestijn.
De betekenis hiervan liet de Duitse omroep ARD zien in het
programma ‘Wunderschön.’ [19] Op het
eiland wordt katoen verbouwd, er is amandel- en bananenteelt, men produceert er
wijn en in de barranco’s verhandelt men lokale producten als bijenhoning,
papaja’s en druiven. Rondom het hele eiland wordt er gevist. Al in de oudheid
was de productie bekend van (geiten)leer, rietmatten en manden, maismeel
(escaldòn de gofio), biesvlechtwerk en meer gebruiksgoederen. Allemaal op te
kleine schaal om zelfvoorzienend te kunnen zijn, maar het land is er tot op
zekere hoogte wel geschikt voor.
Het laat zich indenken dat de vroege bewoners van het eiland
uitstekende levensvoorwaarden aantroffen vooral in de hoger gelegen gebieden (Fig.2).
Daar was immers water, bos, vruchtbare aarde en de geschiktheid om te kunnen
wonen in grotten. Dat laatste was mogelijk door de aanwezigheid in de bodem van
zachte vulkanische puimsteen, die zich gemakkelijk liet verwijderen.
Paul Vandenbroeck heeft boeiend beschreven hoe de mensen op
Gran Canaria ertoe kwamen bepaalde plaatsen als ‘heilig’ of gewijd te
verklaren. Steeds is er sprake geweest van een bijzondere ervaring ergens aan
zee, op een hoogte of bij een boom. Vooral dit laatste is interessant, omdat
een ervaring van een heiligheid verbonden met een boom, behoort tot de
archetypische eigenschappen en verschijnselen van de mens in de wereldcultuur.[20] VandenBroeck
beschrijft hoe elk Canarisch eiland aan zijn heilige (plaats) is gekomen (zeven patroonheiligen in totaal) waarbij de
datering opvallend na de Reconquista valt, dus vanaf de zestiende eeuw. Hij
constateert dat de gebruiken van de oorspronkelijke bewoners de kenmerken
hadden van litholatrie en dendrolatrie. Hij beschrijft de verschijning in een
pijnboom van De maagd van de pijnboom
op Gran Canaria in het plaatsje Teror op 8 september 1481. De vijfendertig
meter hoge boom was omrankt door twee drakenbloedbomen toen de Maagd verscheen
met een beeldje van moeder en kind in haar handen. Onder de boom was een
waterbron en op een steen bij de boom stond de afdruk van twee kleine voeten.
De fusie tussen waterbron en boom geeft aan deze heilige plaats een vrouwelijk
karakter.[21]
Het is duidelijk dat hier sprake is van syncretisme, dus een
samengaan van de theologie van de vroege
Spaanse overheersers en het bestaande animistische volksgeloof van de
toenmalige bewoners.[22]
Unesco heeft het centrum rondom de Caldera van Tejeda met de
heilige plaatsen Rock Nublo en Rock Bentayga aangewezen als gebied met een
beschermde status. UNESCO schrijft
daarover:
“The
cave settlements at “Caldera de Tejeda” and the surrounding area are
an exceptional example of this type of human habitat in ancient island
cultures, illustrating a level of organisation of space and use of natural
resources that is both highly efficient and chaired by a unique calendar
and an exceptional astronomical knowledge. The colossal geological
backdrop and the skyscape fuse with the rock art cave dwellings,
astronomical temples, structures and terraces, creating an authentic
“cultural landscape” that still retains its symbolic and
cosmological connotation.”[23]
Op de Werelderfgoedlijst prijken nog meer
vergelijkbare eilanden die hun bijzondere status ontlenen aan kosmologische
connotaties, zoals de Orkneyeilanden boven Schotland.
In dit statement over Gran Canaria verwijst UNESCO naar de
oorspronkelijke bewoners van het eiland, die met de term Guanche worden
aangeduid. Wie waren dat en wat is daarover bekend?
9 DE OORSPRONKELIJKE
BEWONERS VAN GRAN CANARIA
Er is weinig
bekend over de eerste bewoners van Gran
Canaria. Er is zelfs een debat over de vraag of zij Berbers waren uit Noord
Afrika of Feniciërs of Egyptenaren? Uit een mtDNA analyse van de vele
opgegraven gebalsemde lichamen blijkt duidelijk een verwantschap met personen
uit het Atlasgebergte. Dus uit Marokko, Tunesië, Algerije en omgeving. Zij
brachten hun gewoonten mee naar Gran Canaria, evenals hun kennis van de
kosmologie, mythologie en de daarbij behorende rituelen. Waarschijnlijk zijn
delen van de bevolking uit de zuidelijke Sahara naar het Noorden getrokken
wegens de oprukkende droogte. De restanten van die cultuur zijn op het gehele
eiland Gran Canaria te vinden maar speciaal in het centraal gelegen bergland. Maar
zij gingen niet alléén op zoek naar een beter leven.
Ik vind het interessant dat Harrari is zijn boek Sapiens de soortontwikkeling van de mens
en dan speciaal van Homo Sapiens situeert in Oost-Afrika. Daar waren de
levensomstandigheden kennelijk optimaal. Het is denkbaar dat een sterk
groeiende populatie ruimte heeft gezocht en vandaaruit het Afrikaanse continent
en het Midden-Oosten heeft overspoeld.
Fig.3 Gebalsemd lichaam van
Guanche, windsels van geitenleer, Museo
Canario, Las Palmas. Foto: Ada Markusse (oktober 2017).
Hoe dan ook, we kunnen via de studie
van Guzman over de prehistorische cultuur van de Canarische eilanden
steekhoudende informatie vinden over de oorspronkelijke bewoners van Gran
Canaria.
Een eerste invasie van bewoners op Gran Canaria is te
dateren in de neolithische tijd en zeker vanaf zesde eeuw voor Christus. Maar
de meningen daarover verschillen.
In de hedendaagse literatuur worden gemakshalve de
oorspronkelijke bewoners met de term ‘Guanches’ aangeduid. De naam ‘Guanche’
was in de achttiende eeuw een discussiepunt. Letterlijk betekent de naam ‘Mens
van Tenerife.’ Sinds dien gebruikt men de term in het algemeen voor de
oorspronkelijke inwoners van de Canarische archipel.[24] Dat
roept hier een aantal vragen op zoals waar kwamen die vandaan, wat waren dat
voor mensen, hoe kwamen zij aan kosmologische kennis, hoe wisten zij te
overleven enzovoorts.
Guzman signaleert dus verschillende theorieën over de
herkomst van de Canariërs. De opvatting van Hooton is dat de Guanches mensen
zijn die oorspronkelijk uit Europa, Noord Afrika en het Midden-Oosten kwamen. Het
onderzoek van de honderden (gebalsemde) lichamen die in grotten zijn gevonden
wijst uit, dat dezelfde tumuli en
mummificeringsgewoonten voorkwamen in Egypte (Fig.3). Maar er bleken nog meer aanwijzingen voor een
wijd verspreide herkomst van dit type mensen.
Opmetingen lieten zien dat er verwantschap was tussen dit
type Canarische mensen en het zogenaamde ‘Cro-Magnon’-type uit Zuid-Europa. Kenmerken
van de laatste zijn volgens Hooton en Billy een lang smal hoofd (dolicocefaal)
en ze waren gespierd, licht van pigment en met bruine, rode, of blonde haren.
De mannen waren tamelijk lang 1.80 m-2 mm en de vrouwen relatief klein meer dan
20 cm korter. Dit type vermengde zich op Gran Canaria mensen uit andere streken, onder andere het sirico-arabische
type met meer brachycefale (breed en rond hoofd) kenmerken. De discussie spitst
zich toe op de vraag welke eigenschappen van andere volkentypen overheersen in
de Canariër. Elke onderzoeker heeft wel
een theorie daarover. Ik volg hier de benadering van Fischer (1926) die de
oorspronkelijke bevolkingstypen van Gran Canaria indeelde in vijf klassen. Dit
zijn a. het Mediterrane type, b. het Berbertype uit Noord Afrika, c. het
oriëntaalse type, d. het type Alpino e. het belangrijkste type Cro-Magnon uit
de Dordogne, dat een sterke verwantschap heeft met het hybride type Guanche.
Gran Canaria was het eerste eiland in de archipel dat
ontdekkingsreizigers uit de Oude en Nieuwe Steentijd geschikt vonden voor
aanlanding. Misschien voeren ze nog met papyrusbootjes. Welke rol hongersnoden,
droogte en overbevolking elders een rol hebben gespeeld bij het op gang komen
van de migratiestromen, is mij onbekend. Maar omdat Gran Canaria een
uitstekende habitat was voor mens en dier, is het denkbaar dat veel immigranten
daar een nieuw leven gingen opbouwen. Ze hakten hun eigen grotwoning uit, en zetten
met inbegrip van hun culturele gewoonten[25] hun
bestaan gewoon voort. Voor veel planten en dieren bleek het eiland een ongekend
goede biotoop te zijn.
Zowel in het Streekmuseum van Guayadeque als in het Museum
van Gran Canaria in Las Palmas worden de meeste aspecten van de vroeg
Canarische samenleving aan de orde gesteld. Daaronder vallen ook verschillende
culturele artefacten als een stenen woning, aardewerken kommen, keramiek,
maalsystemen, waterkannen en vlechttechnieken. Over de religieuze rituelen is
helaas weinig bekend. In een modelgrotwoning zijn muurschilderingen
overgebracht bestaande uit allerlei geometrische motieven. Volgens Guzman zijn
daaronder begrepen spiralen, (concentrische) cirkels, meanders, labyrintstructuren,
slangvormige lijnen, rozetten enz. [26] Maar wat ze betekenen weten we niet. Ik zie in
deze figuren een herhaling van wat ik in Griekenland heb waargenomen: ook in
Knossos zijn geometrische figuren gebruikt als muurdecoratie (Labrys). En dit
sluit weer aan bij de mogelijkheid dat de oerbevolking van Gran Canaria ook uit mediterrane gebieden zou hebben
kunnen komen. Bijvoorbeeld, de kleine vruchtbaarheidsbeeldjes die bij de
Guanches zijn gevonden hebben hun pendant in de Griekse χ en ψ-beeldjes. Ook de
begrafenisrituelen lijken op de Egyptische gewoonten waar immers lichamen van
belangrijke mensen ook werd gemummificeerd. Maar het politieke systeem lijkt
uit Afrika te stammen waar koningen zeggenschap hadden over het beschikbare
water. Ook lijkt er een para-matriarchale erfopvolging van het koningschap te
zijn geweest volgens het Afrika model. Evenals de gewoonte om meisjes veertig
dagen voor hun huwelijk te isoleren om ze dikker te laten worden, die ook uit
Afrika komt.[27]
Als we dit als uitgangspunt nemen – herkomst uit mediterrane
gebieden - voor de beoordeling van de
religiositeit van de Guanches, dan zouden we parallellen kunnen trekken.
Enerzijds tussen de Egyptische verering van de zonnegod en andere astrale
machten, en anderzijds de Canarische belangstelling voor de mystiek van de
hemellichamen. Immers, net als in Egypte en Griekenland, ook op Gran Canaria
werden zogenaamde ‘peak- en cave sanctuaries’ ingericht (Agaete, Galdar,
Bentayga). Kennelijk was het de bedoeling om tijdens plechtigheden bij de
uitvoering van offerrituelen zo dicht mogelijk bij de godheid in de buurt te
geraken.
10 ROCK NUBLO EN ROCK
BENTAYGA, GEWIJDE PLAATSEN VAN DE
GUANCHES
In ons interessegebied, het Noordwesten van Gran Canaria,
domineren twee monolieten de omgeving, de Rock Nublo en de Rock Bentayga. Ze
liggen op het hoogste punt van het eiland en hebben ooit een functie gehad bij
de ceremonies van de oorspronkelijke bevolking. Plechtigheden zijn verbonden
met gezamenlijk beleefde waarden zoals het vieren van de zonnewende, offerandes
enzovoorts.
Guzman haalt diverse onderzoekers aan die naspeuringen naar
de religie van de Guanches hebben gedaan. Ik herhaal ze in het kort.
Ben Khaldun/Cadamosto stelde vast: “Su única práctica de devoción consistía en adorar al sol naciente, sin
conocer ninguna doctrina religiosa.” Simpele zonaanbidders dus, die geen
formele instituties kenden in hun religie.
Maar Bernáldez stelde daar tegenover dat op Gran Canaria een
‘casa de oración’ was, een orakelhuis met priesteressen. Het religieuze systeem
vond hij er veel complexer dan Khaldun. In het orakelhuis voerde men
vruchtbaarheidsrituelen op met bewerkte houten stokken.
Jiménez vond dat hij genoeg aanwijzingen had gevonden voor
een ‘culto astral.’ Hierbij werden plengoffers gebracht van melk en honing en
wellicht dierenoffers. Dat was onder andere het geval op de Rock Bentayga. Hij schreef: “El destino influenciado por el sentido admirativo, hacia las fuerzas
de la naturaleza (natuurkrachten) que hizo que el hombre primitivo asociara
acqél al culto de los astros.”
Diverse onderzoekers melden dat er ook festivals en
religieuze bijeenkomsten werden gehouden, de zogenaamde ‘postes commemorativos.’ Kenmerken waren dat ze moeilijk bereikbare vierplaatsen gebruikten.
Daaraan konden noodgedwongen alleen sterke en lenige mannen meedoen want het
vereiste grote behendigheid met lange stokken om die te bereiken.[28]
Cadamosto/Bonnet meldde ook dat er soms ‘sacrificios humanos’ (mensenoffers) werden gebracht ter ere van de
(nieuwe) koning. Hierbij werd het volk bijeengeroepen op een grote hoogte met
een aangrenzende steile afgrond. Na bepaalde ceremoniën werd dan de onderdaan
over de rand geslingerd en aldus geofferd.
Ten slotte was er ook nog sprake van ‘harimaguadas’ waarbij tijdens rituele plechtigheden vrouwen werden
ingewijd als priesteressen en jongeren de initiatierite ondergingen.[29]
Het is bekend dat de Guanches in de bergen met elkaar
communiceerden in een gefloten taal, het Silbo.[30]
Ik constateer dat de Rock Nublo en de Rock Bentayga gezien
hun ligging, moeilijke toegankelijkheid, en de aanwezigheid van een ritueel
centrum duidelijk een rol moeten hebben vervuld bij de religieuze feesten. Volgens
UNESCO is het religieuze centrum nabij Bentayga precies in lijn met Rock Nublo
geplaatst zodat deze lijn de equinox (evennachtslijn) markeert. Dit hielp de
Guanches bij de tijdrekening omdat op dat enige moment in het jaar de zon
loodrecht op de evenaar staat.
Ongetwijfeld zal hier de ‘culto astral’ die Jiménez
signaleerde aanleiding hebben gegeven tot uitgebreide festiviteiten. We hebben
gezien dat ook in Mexico een dergelijke voorziening was gebouwd waarbij men dan
ook nog het moment van de solstice of zonnewende vierde.
11 SAMENVATTING EN
CONCLUSIE
De vraag was in hoeverre de Rock Nublo en de Rock Bentayga
passen in het systeem van natuurlijke gewijde plaatsen. Eerst heb ik definities
en beschrijvingen van Sacred Natural Sites doorgegeven. Daarna is vanuit dat
algemene beeld toegewerkt naar een voorbeeld van een natuurlijke gewijde plaats
op Gran Canaria.
We hebben geconstateerd dat UNESCO een afgegrensd gebied op
Gran Canaria heeft opgenomen op de lijst van het Wereld Erfgoed en daarmee aan
die regio de beschermde status heeft toegekend.
We gingen vervolgens de voorwaarden na voor de toekenning
van het gebied als ‘heilige plaats.’
De conclusie is dat Rock Nublo en Rock Bentayga, gezien de
hun historische culturele betekenis voor de oorspronkelijke inwoners van het
eiland Gran Canaria, terecht het predikaat ‘heilige plaats’ verdienen. Immers,
het betreft een gebied dat weliswaar niet langer door de oorspronkelijke
bewoners wordt gekoesterd, maar wel haar betekenis voor de moderne mens heeft
behouden. Het is een symbolisch universum geworden. De regio van de beide rots
hoogten wordt door grote groepen mensen bezocht om haar kwaliteiten als
natuurgebied, omdat er sporen zijn te vinden van oude (religieuze) gebruiken –
dus zien we een soort moderne pelgrimage terug – en om aspecten als
herinnering, aandacht, sociale constructie en verbeelding die horen bij rituele
plaatsen.
Het is ook met klimatologisch gefundeerde argumenten te
verdedigen, dat Gran Canaria als een ecologisch kerngebied wordt behandeld, om
vandaaruit een positieve invloed te kunnen doen gelden op verbetering van het
milieu en het wereldklimaat.
Middelburg, 27 februari 2018
[1] Bas Verschuuren et al., Sacred Natural Sites, conserving nature
& culture (London 2010) 1-5.
[2] Paul Vandenbroeck, ‘Capturing
nameless energies experiencing matrixial paradoxes. Syncretism Sacred Sites on
the Canarian Islands’ in : Rajesh Heynicks et al., Loci Sacri, understanding Sacred Places (e-book Leuven 2012) 122.
[3] Loes
Modderman, BERGEN, STENEN KORRELS ZAND bergen, rotsen, stenen en zand in hun
bijzondere culturele context (Deventer 2015).
[4] Bas
Verschuuren et al., Sacred Natural Sites,
conserving nature & culture (London 2010) XIX.
[5] Colin
Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De
Bilt 1996) 64, 69.
[6] Modderman,
Bergen, 14-15..
[7] Colin
Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De
Bilt 1996). 74 e.v.
[8]
Modderman, Bergen, 7.
[9] Colin
Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De
Bilt 1996) 84-85.
[10] Colin
Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De
Bilt 1996) 23.
[12] Cabildo de Gran Canaria, Cran Canaria, inland route (Las Palmas,
z.j.) 6-35.
[13] Yuval
Noah Harari, Sapiens, een kleine
geschiedenis van de mensheid, 21e druk
[14]
Verhaal: Zeus liet eens twee adelaars uitvliegen vanuit oost en west. In Delphi
kruisten hun wegen, en de conclusie was dat daar het middelpunt van de aarde
moest zijn, ter plaatse van de navelsteen, de axis mundi.
[15] Bijbel,
Genesis 28:11.
[16] Wilson,
Atlas van de heilige plaatsen, 85 en
89.
[17] Zoals
de BBC World in 2017 meeging met een Koptische leraar die iedere dag twee uur
lang een gevaarlijke voettocht langs ravijnen aflegt en tegenop een steile rotswand klimt, om zijn hoog
gelegen rotskerkje te bereiken en daar de Schriften bestudeert. Niemand volgt
hem.
[18] Celso
Martin de Guzman, Las Culturas
prehistoricas de Gran Canaria, (Madrid, Las Palmas, 1984) 57-58.
[20] Bernini’s
beeld in Villa Borghese(Rome) van Apollo en de nimf Daphne herinnert daaraan.
De mooie Daphne wil aan de op haar
beluste schone Apollo ontkomen, en juist
op het moment dat hij haar beet heeft, verandert zij in een boom en leeft
daarin verder. Dit sluit aan bij wat VandenBroeck beschrijft over de
verschijning van Maria in een boom nabij Tejeda.
[21] Dat het
hier een pijnboom betreft is niet zomaar het geval. De dennenappels vormden
voor de Noord Afrikaanse Berbers al een model voor hun decoraties in de
weefkunst, Door hun ronde puntige vorm verwijzen ze indirect naar het leven
scheppende kracht in de baarmoeder. Maar
omdat ze zich in de boom opdringen, net als hun dierlijke variant als de krab,
de octopus hun stekelige wapens, zijn ze ook een beeld van kracht en verweer. (Vandenbroeck Loci Sacri , 96).
[22] Paul VandenBroeck, Loci Sacri, 96.
[24] Guzman,
Las Culturas prehistoricas de Gran
Canaria, 273.
[25] Op 17
februari 2018 meldde de Volkskrant
dat in de Noordzee een stuk gedecoreerd bisonbot was opgevist. De motieven
bestaan uit geometrische figuren. De ouderdom ervan bleek ca 14000 jaar.
(Rijksmuseum v. Oudheden). Guanches graveerden in dezelfde stijl hun
pintadera’s bestaande uit stempels met o.a. zig-zaglijnen (Museum van Guayadeque,
Gran Canaria).
[26] Guzman,
Las culturas prehistoricas de Gran
Canaria, 444.
[27] Ibidem
16, 17
[28] Zie het
ARD programma Wunderschön.
[29] Guzman,
Las culturas prehistoricas de Gran
Canaria, 507, 508, 509, 510, 511.
[30] Voor
een demonstratie ervan (25.2.2018) https://www1.wdr.de/fernsehen/wunderschoen/sendungen/gran-canaria-100.html.
