woensdag 28 februari 2018

ONZE REIS NAAR GRAN CANARIA, DE HEILIGE PLAATS VAN DE GUANCHES

Gran Canaria is een mooi eiland dat zowel in cultureel opzicht als met betrekking tot de natuurlijke condities voor een ieder interessant kan zijn. Waarom, dat leest u hieronder.



¢ ESSAY

                  GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATSEN                        
                     EN DE BESCHERMDE STATUS VAN GRAN CANARIA  
           
           
             

                              
              
                             Fig.1 Rock Nublo, 1811 m, monoliet, basalt, h 64. m, Caldera de Tejeda (Gran.Canaria, Spanje)
                                       Foto: Ada Markusse (oktober 2017).










Auteur: Leen Moelker (BA)
Datum: 27 februari 2018




Inhoud

1   INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
2   HISTORIOGRAFIE

3  SACRED NATURAL SITES OF GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATSEN IN DE WERELD
-    wat zijn het?
--  wat is ‘gewijd’
--  wat houdt ‘natuurlijk’ in?
4  WAAR ZIJN GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATSEN TE VINDEN?
--  Europa en op Gran Canaria
--  Australië
--  Azië
--  Afrika
--  Noord- en Midden –Amerika
--  Zuid Amerika

5 DE EVOLUTIE VAN DE MENS

6  DE GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS KOMT OP 

7  DE GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS IN HET MAATSCHAPPELIJK DEBAT

8  EEN VOORBEELD VAN EEN GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS: GRAN CANARIA

9  DE OORSPRONKELIJKE BEWONERS VAN GRAN CANARIA

10 ROCK NUBLO EN ROCK BENTAYGA, GEWIJDE PLAATSEN VAN DE GUANCHES

11 SAMENVATTING EN CONCLUSIE


1  INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING 
In oktober 2017 brachten we  een korte vakantie van enkele weken door op het eiland Gran Canaria. We waren onbekend met de geschiedenis van dit toeristenoord. Daarom bezochten we vanuit Maspalomas verschillende plaatsen, zoals Las Palmas, de Guayadeque-vallei, Porto de Mogàn en andere, in de verwachting dat daar meer informatie te verkrijgen viel over de cultuur op dit eiland.
Het kleine maar interessante museum in Guayadeque toont permanent een overzicht van de socio-economische bijzonderheden van de oorspronkelijke bewoners,  de Guanches. Verderop in de vallei bezochten we een moderne grotbewoner die ons het ‘leven in een cave’ uit de doeken deed.

Het is bekend uit vele publicaties  dat overal in de wereld oorspronkelijke bewoners eigen gebied hebben ingenomen en een heel ecosysteem onderhouden. Voorbeelden daarvan zijn naast de Guanches, de Maroons op Jamaica, Navajo- en Hopi-indianen in het Peak Gebergte bij San Francisco, de Inca’s in Zuid Amerika. Stuk voor stuk worden hun leefgebieden behandeld als heilige plaatsen.
Ook Gran Canaria blijkt een belangrijke bewaarplaats te zijn van oude cultuurwaarden,  en het eiland heeft daarom ook een beschermde status als natuurgebied inclusief gewijde plaatsen.
Het leek mij interessant om de achtergronden  van deze Canarische gewijde plaatsen op te sporen en die te plaatsen in een ruimer kader, die van de Sacred Natural Sites.  

Toeristen op Gran Canaria zullen het hoogstens een persoonlijke prestatie vinden als zij erin slagen het anderhalve kilometer lange, deels gevaarlijke bergpad naar de top van Rock Nublo op te lopen. Daar aangekomen opent zich een vergezicht waarin de berg Teide op Tenerife een mooi oriëntatiepunt is (Fig. 1). Maar van heiligheid op deze heilige plek is weinig te merken. Is daar onderzoek naar doen dan wel relevant?
Ik vind van wel. Immers, de belangstelling van grote groepen mensen – dat is een belangrijke voorwaarde voor de status van ‘gewijde plaats’ -  voor de Rock Nublo als cultureel oriëntatiepunt is groot. De rots is verder het kenmerk van Gran Canaria en er is met Rock Nublo een hearsay, een vaag, geheimzinnig maar mogelijk interessant verhaal verbonden. Wat is daarover bekend? Dus, naast aandacht voor gewijde plaatsen in de wereld wil ik de betekenis van de Rock Nublo voor de oorspronkelijke bewoners onderzoeken in samenhang met die van de naburige  Rock Bentayga.  

De centrale vraag is:   DOOR WELKE KARAKTERISTIEKEN  PAST HET GEBIED ROND DE ROCK NUBLO EN ROCK BENTAYGA OP HET EILAND GRAN CANARIA IN HET MODERNE  BEGRIP SACRED NATURAL SITE?     

2 HISTORIOGRAFIE
Sacred Natural Sites is een onderwerp dat vooral de laatste jaren in de eenentwintigste eeuw opgang heeft gemaakt in de wetenschappelijke literatuur.
Een informatieve bijdrage voor dit essay is de bundel Sacred Natural Sites, Concerving Nature and Culture (2010). Het boek is bedoeld om beleidsorganen in de gehele wereld te wijzen op de noodzaak om gewijde plaatsen te koesteren om ecologische redenen. Ik kon het gebruiken om te achterhalen wat gewijde plaatsen zijn en waar ze voorkomen. Hierin ontbreekt echter Gran Canaria als typische Sacred Natural Site.
Het e-book Loci Sacri is vooral van belang voor de bijdrage van Paul Vandenbroeck omdat deze auteur vooral aandacht schenkt aan de herkomst van ‘heilige’ rituelen op Gran Canaria.
Omdat in dit essay enkele bergtoppen centraal staan met hun betekenis voor de bewoners, vond ik het boek relevant van Loes Modderman BERGEN STENEN KORRELS ZAND, bergen, rotsen, stenen en zand in hun bijzondere culturele context. De verschillende vormen van gewijde plaatsen als bergtoppen komen er goed in naar voren. Dat is ook het geval met de Atlas van Gewijde Plaatsen waarin  met foto’s de achtergronden  van de bekendste gewijde plaatsen op de vijf continenten worden verantwoord.
Over de pre-koloniale tijd van Gran Canaria gaat het boek Las Culturas prehistoricas de Gran Canaria met informatie over de vroegste tijd van de oorspronkelijke bewoners en het debat over het begrip ‘Guanches.’ Het is een brede studie waarin de geologie, archeologie, etnografica en de verschillende visies op de Reconquista uitvoerig aan de orde komen.
De website van UNESCO Astronomy and World Heritage is bruikbaar om de kosmologie van de Guanches en hun gewijde plaatsen op Gran Canaria enigszins te doorgronden.
Ook heb ik het programma gebruikt van de Duitse omroep ARD, Wunderschön van 19 oktober 2017 omdat daarin verslag gedaan wordt van de tradities en sommige gewoonten van de Guanches. Dat gebeurt door onze tijdgenoten die hun cultureel erfgoed levend willen houden.
Ook de officiële website van Gran Canaria Tourist Centre was informatief, omdat daar ook nog op een andere manier bijzonderheden over het eiland worden uitgelicht. Verder gaf de publicatie Gran Canaria, Central Inland Route mij een beknopt overzicht van zes belangrijke regio´s in Centraal Gran Canaria waaronder Caldera de Tejeda, de plaats waar de Rock Nublo te vinden is.
Over het belang van Peak Sanctuaries en heilige grotten heb ik zelf geschreven op dit blog in Onze reis naar Kreta. Daar wordt ook een literatuurlijst over die onderwerpen genoemd. Ten slotte is recent een boek verschenen onder de titel Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid  waarin een historisch beeld wordt geschetst van de mensheid en haar relatie tot rituelen, geloof en wetenschap. Dat is in zover relevant dat daarin de verste oorsprong van de menselijke beschaving, met de homo sapiens als hoogtepunt, in Oost-Afrika wordt gesitueerd. Vandaaruit is het voor de mens als jager-verzamelaar naar het Atlasgebergte en Gran Canaria maar een kleine stap. Van de overige evolutionaire ontwikkelingslijnen van de mens is de Homo Neanderthaler in het Midden-Oosten de belangrijkste.


3  SACRED NATURAL SITES OF GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATSEN IN DE WERELD ALS BEGRIP

3.1 Wat zijn het?[1]

Een gewijde plaats of Sacred Natural Site (SNS) is oorspronkelijk een natuurgebied met een  spirituele betekenis voor een primitieve bevolking. Het is een min of meer begrensde ruimte en kan een geheel territoir, een landschap, rivier of een simpel rots(blok) omvatten. Een SNS is een onderdeel van een veel groter geheel aan waardesystemen waarbinnen de mensheid haar behoefte aan verbondenheid met de natuur, een godheid of met elkaar in vult. Niet zelden is aan een gewijde natuurlijke plaats een cultuurobject  verbonden zoals een tempel, kerkgebouw of een moskee.
Paul Vandenbroeck concludeert dat de mens gevoelig is voor plaatsen waar hij de aanwezigheid van een sterke natuurlijke kracht ervaart. In Oosterse culturen is Feng Shui (vrouwelijke en mannelijke) daarvan een voorbeeld. Rond de Middellandse Zee was er een sacrale vermenging van animistische met de christelijke en islamitische geloofswaarden. De autochtone vrouwelijke en mannelijke super natuurkrachten werden opgenomen in de christelijke hoofdstroom via figuren als Maria en Jezus. [2]
We kunnen het ontstaan ervan terugvoeren op 70000 jaar geleden toen de Homo Neanderthaler bijzondere betekenis ging toekennen aan de rol van de voorouders in hun bestaan, en ook aan de plaats waar ze begraven waren. Later werd vooral onder primitieve volkeren de diepe eerbied uitgebreid naar de natuur, spirituele machten (dieren), religieuze helden (goden, heiligen) en hun Grote Verhalen. Nog later namen de religieuze hoofdstromingen christendom, Islam, Hindu en boeddhisme – samen totaal aangehangen door 80% van de wereldbevolking – de lokale rituelen deels in zich op (sycretisme).
Het is niet onbelangrijk dat gewijde natuurlijke plaatsen vaak een grote biodiversiteit hebben. Ze zijn te vinden in de vorm van bergen, heuvels, rotsblokken, wouden, bosjes, rivieren, meren, lagunes, grotten, vulkanen, eilanden, waterbronnen en bomen.

3.2  Wat is gewijd?

Het begrip ‘gewijd’ betekent voor elke groep weer iets anders. In de grond der zaak betekent het betonen van ‘diepe eerbied en respect’ en soms zelfs ‘vrees’ voor iets met religieuze of spirituele eigenschappen. Belangrijk daarbij is dat de oorspronkelijke mens de mening was toegedaan dat alles een geest heeft, zowel organische als anorganische categorieën. Dit animisme is diepgeworteld in de cultuur zoals de Omphalus cultus in het Griekse Delphi bewijst.

3.3 Wat houdt natuurlijk in?

In principe is het begrip ‘natuurlijk’ verbonden met de flora en fauna en de aarde in het algemeen.
Het begrip ‘natuur’ wordt hier gezien als in oppositie tot cultuurelementen als tempels, kerken en moskeeën. Maar mensen kunnen daar wel een onderdeel van uitmaken, het behoeft geen ongerepte natuur te zijn.
Het begrip ‘plaats’ kan van alles zijn zoals hierboven omschreven. Alles waaraan mensen een bijzondere betekenis toekennen, kan onderwerp van verering zijn. Het is een open begrip.

4 WAAR ZIJN SACRED NATURAL SITES TE VINDEN IN DE WERELD[3]
Gewijde natuurlijke plaatsen zijn er in overvloed. Men schat dat het er veel meer dan 200.000 zijn in de wereld.[4] Praktisch elk land heeft wel ergens een oord dat verbonden is met de hoogachting van mens- geest- of dierfiguren uit sagen, mythologie, theologie of de animistische traditie.
Om de gedachten te bepalen geef ik een kort overzicht van de bekendste verschijningsvormen van gewijde natuurlijke plaatsen in de wereld.

EUROPA[5]

-  Scandinavië                                   GOTLAND           1500 v. Chr. Stenen schepen van Gotland brengen de                                                                                doden naar het hiernamaals;
- Engeland                                         STONEHENGE   3000 V.Chr.  Midzomer steenkring met 5 trilieten;

AZIË[6]

- China                                                 DE BERG EMEI   Heilige berg in Sechuan, 3100m hoog, 100 kloosters
                                                                                              met Boeddhastralen (Brockenspectrum) en                                                                                                    verbonden met een heilige aan de aarde verbonden                                                                                  kracht (Feng Sui).
-  Indonesië                                       BERG MERAPI   Vulkaan en Javaanse heilige berg. Labuhan ceremonie                                                                                               om de vulkaangeesten gunstig te stemmen;
NOORD-AMERIKA[7]

- Californië[8]                                       MOUNT SHASTA  3000m hoog. Heilige berg voor Indianen;
- Flagstaff                                          METEOR CRATOR 40.000 jaar een heilige plaats voor Navajo indianen;

MIDDEN AMERIKA        

- Mexico[9]                                           TEOTIHUACÀN 200 V. Chr. Pelgrimsoord Azteken met maanpiramide                                                                                 en volgens een astronomisch plan opgezet;

ZUID AMERIKA

Bolivia                                                  TITICAMEER       300 n. Chr. Voor de Incavolken de woonplaats van                                                                                       Zonnegod Viracocha. 213 m diep, 8288 km2, hoogste                                                                                   meer in de Andes;

AUSTRALIË                                        ULURU BERG  Ayers Rock; ø 9,5km, 340m hoog, heilige plaats van de
                                                                                              Aborigines met droomsporen van de voorouders.







AFRIKA[10]                                            BANDIAGARA   Mali. Plateau van 200 km met 700 dorpen o. l. v. een                                                                                   Hogon. De oorspronkelijke bewoners heten Dogons.                                                                                 Wisten                van de Hondsster dat zijn ‘begeleider’ (per                                                                                      tolo genaamd) in een mensenleeftijd van 50 jaar om                                                                                               loopt. Vierden dan het 8-jarige feest van de SIGI, de                                                                                              scheppingsmythe. Hoog ontwikkelde kosmologie.



GRAN CANARIA                              TEJEDA E.A.        Rock Bentayga en Rock Nublo  zijn onderdeel van het                                                                                eiland dat een UNESCO Biosphere Reserve label                                                                                           heeft. [11] Vooral Rock Bentayga was een heilige                                                                                                           plaats.[12]
De conclusie is dat al deze plaatsen refereren aan een relatie tussen de mens en kosmologische verschijnselen. Welke achtergrond heeft dit?

5  DE EVOLUTIE VAN DE MENS
Overal op de wereld zijn natuurvolken betrokken bij het ontstaan en onderhoud van oorspronkelijke gewijde natuurlijke plaatsen. In de ontwikkeling van de mensheid onderscheiden we een primitieve fase waarin de vroegste denkende wezens aannamen dat dode en levende dingen een geest bezitten. Want toen de mensensoorten zich evolutionair losgemaakt hadden van de lagere primaten, werd deze natuurgeest gedacht als een bestaande realiteit. De Homo Neanderthaler en Homo Sapiens stond daarin gelijk aan alle andere objecten met een vorm en inhoud. De conclusie is dan ook dat de oorspronkelijke natuurvolken een animistisch geloof in een beïnvloedbare natuurgeest hadden. Een natuurgeest bezit een bewustzijn en er kan in de eigen taal en via rituelen mee gecommuniceerd worden.
Veel onverklaarbare natuurverschijnselen werden oorzakelijk aan de natuurgeest toegeschreven. Maar er was een probleem.  De mensensoorten constateerden grote verschillen in macht en kracht tussen zichzelf en de dingen om hen heen. En daarbij was er een diep besef van afhankelijkheid van oerkrachten die in de dingen waren opgesloten.
 Harari beschrijft het ontwikkelingsproces van de mens als een natuurkundige, scheikundige, biologische en culturele geschiedenis. In drie revoluties – een cognitieve, een agrarische en een wetenschappelijke – groeit de mens vanaf meer dan 1.000.000 jaar geleden uit naar zijn huidige status van hoog ontwikkelde homo sapiens.[13]
Gaandeweg zochten de mensensoorten een uitweg uit het onzekere bestaan. De onbeheersbare natuur kon via speciale gezanten, goden,  beïnvloed worden. Zo ontstonden talloze goden als de Regengod, de Berggod, de Riviergod, de Oorlogsgod enzovoorts.  De communicatie met deze goden verliep via offers en rituelen. Dit is de geboorte van het polytheïsme.
Als de Homo Sapiens verder verzelfstandigt en tot de vorming van een sociale gemeenschap komt, ontstaat de functie van een bemiddelaar, de priester-koning. Later werd de koning als vertegenwoordiger van een bepaalde god gezien en dat leidde tot het monotheïsme. De Egyptische farao’s waren een volwaardig substituut van een god aan wie op een bepaalde plaats geofferd kon worden en de god kon worden vereerd.

6  DE GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS KOMT OP

In de menselijke samenleving zijn vele voorbeelden te vinden van de oorsprong van heilige plaatsen. Het lijkt erop dat daar steeds een persoonlijke ervaring aan ten grondslag ligt. In de Griekse oudheid verhaalde de mythologie over de bovenaardse wezens die zich konden onttrekken aan de aardse en menselijke wetten en bijvoorbeeld ook in een steen konden wonen. Deze stenen, zogenaamde baetyls,  zijn overal te vinden zoals de Omphalus van Delphi daarvan een goed voorbeeld is; het is een navelsteen die het centrum van de aarde zou zijn.[14]  
In de Bijbel is het Jacob die in Bethel (baetyl !) in een droom contact met God krijgt terwijl hij slaapt met zijn hoofd op een steen.[15]
Het laat zich goed begrijpen dat de eerste denkende mens niet direct een goede verklaring had voor de wereld om hem heen. Enerzijds voelde hij zich verbonden met de aarde, anderzijds vreesde hij de onvoorspelbare natuurkrachten. Het leven kende vele bedreigingen en gevaren en wat kon je beter doen dan offers brengen op de plaats waar men een god persoonlijk aanwezig achtte.
Gaandeweg ontdekte de rationele mens bepaalde wetmatigheden in de natuur zoals de maanstanden, de omloopcycli van de planeten, de zonnewende enzovoorts. Ook daaraan ontleende men de idee van een bovenaardse kracht waarmee de mens in gesprek kon raken.
Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Tempel van Kukulcan in relatie met de zonnewende, en in Teotihuacán (stad der goden) met de zonnepiramide boven de scheppingsgrot.[16] 
In het overzicht hierboven staan meer voorbeelden genoemd.
De conclusie is dus dat de denkende mens lang geen voldoende controle over zijn bestaan had, en dat hij de natuur beschouwde als vriend en vijand tegelijk.

7  DE GEWIJDE PLAATS EN HET MAATSCHAPPELIJK DEBAT

De persoonlijke ervaring van mensen (van stilte, vreemde verschijnselen, opvallende gebeurtenissen enz.) is belangrijk in de toekenning van de status ‘heilig’ aan een gebied of object. Maar als niemand die ervaring deelt, blijft het een individuele zaak, iets is alleen voor de waarnemer bijzonder.[17] Het andere standpunt is dat ‘heilig’ altijd in houdt dat er gezamenlijke rituelen van een groep mee verbonden moeten zijn. Gedeelde waarden smeden een onderlinge band.
Wij kunnen in beide gevallen vaststellen dat er bepaalde aspecten aan een heilige plaats zitten. In oorsprong zijn het plaatsen waar men de schepping van iets ervaart: van de wereld, van een genezende kracht, van een weerkerend natuurverschijnsel, van een god(in) op een berg, in een grot, in een woud, van de kortstondige aanwezigheid van God, van een visioen,  enzovoorts. Het is een ultieme poging om een verklaring te geven voor een onbegrijpelijk verschijnsel, om dat  van betekenis te voorzien.
In de moderne tijd zijn er nog  veel ‘heilige plaatsen’ waarvan er verschillende verlaten oorden zijn geworden omdat de oorspronkelijke functie vervallen is. Zoals die van de Maya’s in Kukulcan en eigenlijk ook wel op Gran Canaria. Nationale overheden zien echter wel de waarde in van het bestaan ervan, omdat heilige plaatsen vaak op een speciale antropologisch en ecologisch interessante plek te vinden zijn. Bijvoorbeeld hoog in de bergen zoals in Ethiopië, de Ayers Rock in Australië, of nabij grotten zoals op Kreta in het Ida gebergte de geboorte van Zeus werd aangenomen.
                Toen ik op rondreis door Griekenland in de buurt van de  Olympus kwam pakten zich boven die berg            inktzwarte wolken samen. Het was beangstigend. Ik zette de auto aan de kant omdat we een hevig onweer en slagregens verwachtten; alleen langs een diep ravijn was een smalle parkeerstrook zonder bermbeveiliging.       Kort daarna stak een angstaanjagende stormwind op. De auto dreigde zelfs omver te waaien en schudde hevig. Wij stonden daar aan die rand van dat ravijn met alle remmen vast en de voeten op het rempedaal. De regen viel met bakken uit de hemel en wij vreesden het ergste. Toen was het opeens over. De dondergod Zeus bond in. Wij konden ons toen gemakkelijk voorstellen dat de eerste mensensoorten aan een dergelijke ervaring bijzondere betekenis hechtte. Wij gingen bijna ook in het bestaan van Zeus geloven.

Het debat gaat erover in hoever die heilige plaatsen beschermd moeten worden. Of niet. Sommigen menen dat ze een belangrijke functie hebben in het ecosysteem en daarom gekoesterd moeten worden. Anderen menen dat de vooruitgang en ontwikkeling van een gebied voor gaat op de aanwending ervan voor rituele doeleinden.
De klimaatdiscussie werkt in het voordeel van de eerste stelling. Maar in het Amerika onder president Trump schroomt men er niet voor een oliepijpleiding dwars door een Sacred Natural Site te leggen, zeer tegen de wil van een indianenstam.




                                                                Fig.2  Guayadeque vallei met rotswoningen
                                                                Foto: Ada Markusse, oktober 2017.

 Omdat gewijde natuurlijke plaatsen vaak met de (kleine) oerbevolking van een gebied zijn verbonden, bestaan daar eenvoudige, minimale levensvoorwaarden met weinig nadelige milieueffecten.
Maar veel nationale overheden zien dat soort gebieden als toeristisch interessant, en laten de druk op die gebieden toenemen vanwege het belang voor het nationaal inkomen.(Recent voorbeeld uit Honduras:Berta Cáceres werd in 2016 in Honduras vermoord. Zij was een Lenca-indiaanse die de bouw van de stuwdam Agua Zarca bestreed omdat daarvoor de heilige rivier Gualcarque moest wijken).
In het debat gaat het om de vraag of deze gebieden toeristisch, dus commercieel kunnen worden geëxploiteerd, of dat ze juist beschermd moeten worden vanwege hun betekenis voor het klimaat. Het is hier dat UNESCO (UN-Organisatie voor Educatie, Wetenschap en Cultuur) als waakhond voor de duurzame ontwikkeling en behoud van culturele diversiteit haar invloed doet gelden. Op aanwijzing  kunnen gebieden van haar een beschermde status krijgen, waardoor een zeker behoud van tradities en de ecologische structuur wordt bevorderd.


Samengevat kunnen we een gewijde natuurlijke plaats dus zien als ecologisch (klimaatneutrale zone)  en toeristisch (inkomsten voor de regio) interessant. Maar ze zijn ook belangrijk voor het behoud van de tradities (pelgrimage, ambachtelijk werk ,leefwijzen, culturele diversiteit), verantwoord bodemgebruik (door strengere wetgeving), en wetenschappelijk onderzoek (milieueffecten, antropologische studies).   


8  EEN VOORBEELD VAN EEN GEWIJDE NATUURLIJKE PLAATS: GRAN CANARIA
Gran Canaria is een vulkanisch eiland. In het Myoceen vanaf 14 miljoen jaar geleden is er in ieder geval een vulkaanuitbarsting geweest. Vier miljoen jaar geleden waren er erupties van basaltlava die bekend staan als de ‘serie Rock Nublo.’ Daarna heeft zich de huidige eilandengroep gevormd.[18]
In de literatuur wordt Gran Canaria beschreven als een gebied met een eigen klimaat. Want op het eiland vindt men vele klimatologische uitersten als tropische temperaturen in de zomer en sneeuw op de hoogste pieken in de winter. En toch is daar de verzachtende invloed van de omringende oceaan waardoor er toch een gematigd klimaat ontstaat. In het hoge Noorden valt veel regen en het is er groen. In het Zuiden is het droog omdat het beschut ligt. Bij Maspalomas is er zelfs een uitgebreid duingebied, wat meer de vorm heeft van een kleine woestijn.
De betekenis hiervan liet de Duitse omroep ARD zien in het programma ‘Wunderschön.’ [19] Op het eiland wordt katoen verbouwd, er is amandel- en bananenteelt, men produceert er wijn en in de barranco’s verhandelt men lokale producten als bijenhoning, papaja’s en druiven. Rondom het hele eiland wordt er gevist. Al in de oudheid was de productie bekend van (geiten)leer, rietmatten en manden, maismeel (escaldòn de gofio), biesvlechtwerk en meer gebruiksgoederen. Allemaal op te kleine schaal om zelfvoorzienend te kunnen zijn, maar het land is er tot op zekere hoogte wel geschikt voor.
Het laat zich indenken dat de vroege bewoners van het eiland uitstekende levensvoorwaarden aantroffen vooral in de hoger gelegen gebieden (Fig.2).  Daar was immers water, bos, vruchtbare aarde en de geschiktheid om te kunnen wonen in grotten. Dat laatste was mogelijk door de aanwezigheid in de bodem van zachte vulkanische puimsteen, die zich gemakkelijk liet verwijderen.
Paul Vandenbroeck heeft boeiend beschreven hoe de mensen op Gran Canaria ertoe kwamen bepaalde plaatsen als ‘heilig’ of gewijd te verklaren. Steeds is er sprake geweest van een bijzondere ervaring ergens aan zee, op een hoogte of bij een boom. Vooral dit laatste is interessant, omdat een ervaring van een heiligheid verbonden met een boom, behoort tot de archetypische eigenschappen en verschijnselen van de mens in de wereldcultuur.[20] VandenBroeck beschrijft hoe elk Canarisch eiland aan zijn heilige (plaats) is gekomen (zeven  patroonheiligen in totaal) waarbij de datering opvallend na de Reconquista valt, dus vanaf de zestiende eeuw. Hij constateert dat de gebruiken van de oorspronkelijke bewoners de kenmerken hadden van litholatrie en dendrolatrie. Hij beschrijft de verschijning in een pijnboom van De maagd van de pijnboom op Gran Canaria in het plaatsje Teror op 8 september 1481. De vijfendertig meter hoge boom was omrankt door twee drakenbloedbomen toen de Maagd verscheen met een beeldje van moeder en kind in haar handen. Onder de boom was een waterbron en op een steen bij de boom stond de afdruk van twee kleine voeten. De fusie tussen waterbron en boom geeft aan deze heilige plaats een vrouwelijk karakter.[21]  
Het is duidelijk dat hier sprake is van syncretisme, dus een samengaan van de theologie van de  vroege Spaanse overheersers en het bestaande animistische volksgeloof van de toenmalige bewoners.[22]
Unesco heeft het centrum rondom de Caldera van Tejeda met de heilige plaatsen Rock Nublo en Rock Bentayga aangewezen als gebied met een beschermde status. UNESCO schrijft daarover:

                The cave settlements at “Caldera de Tejeda” and the surrounding area are an exceptional example of this type of human habitat in ancient island cultures, illustrating a level of organisation of space and use of natural resources that is both highly efficient and chaired by a unique calendar and an exceptional astronomical knowledge. The colossal geological backdrop and the skyscape fuse with the rock art cave dwellings, astronomical temples, structures and terraces, creating an authentic “cultural landscape” that still retains its symbolic and cosmological connotation.”[23]

Op de Werelderfgoedlijst prijken nog meer vergelijkbare eilanden die hun bijzondere status ontlenen aan kosmologische connotaties, zoals de Orkneyeilanden boven Schotland.
In dit statement over Gran Canaria verwijst UNESCO naar de oorspronkelijke bewoners van het eiland, die met de term Guanche worden aangeduid. Wie waren dat en wat is daarover bekend?

9 DE OORSPRONKELIJKE BEWONERS VAN GRAN CANARIA

 Er is weinig bekend  over de eerste bewoners van Gran Canaria. Er is zelfs een debat over de vraag of zij Berbers waren uit Noord Afrika of Feniciërs of Egyptenaren? Uit een mtDNA analyse van de vele opgegraven gebalsemde lichamen blijkt duidelijk een verwantschap met personen uit het Atlasgebergte. Dus uit Marokko, Tunesië, Algerije en omgeving. Zij brachten hun gewoonten mee naar Gran Canaria, evenals hun kennis van de kosmologie, mythologie en de daarbij behorende rituelen. Waarschijnlijk zijn delen van de bevolking uit de zuidelijke Sahara naar het Noorden getrokken wegens de oprukkende droogte. De restanten van die cultuur zijn op het gehele eiland Gran Canaria te vinden maar speciaal in het centraal gelegen bergland. Maar zij gingen niet alléén op zoek naar een beter leven.
Ik vind het interessant dat Harrari is zijn boek Sapiens de soortontwikkeling van de mens en dan speciaal van Homo Sapiens situeert in Oost-Afrika. Daar waren de levensomstandigheden kennelijk optimaal. Het is denkbaar dat een sterk groeiende populatie ruimte heeft gezocht en vandaaruit het Afrikaanse continent en het Midden-Oosten heeft overspoeld.


Fig.3 Gebalsemd lichaam van Guanche, windsels van geitenleer,    Museo Canario, Las Palmas. Foto: Ada Markusse (oktober 2017).

 Hoe dan ook, we kunnen via de studie van Guzman over de prehistorische cultuur van de Canarische eilanden steekhoudende informatie vinden over de oorspronkelijke bewoners van Gran Canaria.
Een eerste invasie van bewoners op Gran Canaria is te dateren in de neolithische tijd en zeker vanaf zesde eeuw voor Christus. Maar de meningen daarover verschillen.  
In de hedendaagse literatuur worden gemakshalve de oorspronkelijke bewoners met de term ‘Guanches’ aangeduid. De naam ‘Guanche’ was in de achttiende eeuw een discussiepunt. Letterlijk betekent de naam ‘Mens van Tenerife.’ Sinds dien gebruikt men de term in het algemeen voor de oorspronkelijke inwoners van de Canarische archipel.[24] Dat roept hier een aantal vragen op zoals waar kwamen die vandaan, wat waren dat voor mensen, hoe kwamen zij aan kosmologische kennis, hoe wisten zij te overleven enzovoorts.
Guzman signaleert dus verschillende theorieën over de herkomst van de Canariërs. De opvatting van Hooton is dat de Guanches mensen zijn die oorspronkelijk uit Europa, Noord Afrika en het Midden-Oosten kwamen. Het onderzoek van de honderden (gebalsemde) lichamen die in grotten zijn gevonden wijst uit, dat dezelfde tumuli en  mummificeringsgewoonten voorkwamen in Egypte (Fig.3).  Maar er bleken nog meer aanwijzingen voor een wijd verspreide herkomst van dit type mensen.
Opmetingen lieten zien dat er verwantschap was tussen dit type Canarische mensen en het zogenaamde ‘Cro-Magnon’-type uit Zuid-Europa. Kenmerken van de laatste zijn volgens Hooton en Billy een lang smal hoofd (dolicocefaal) en ze waren gespierd, licht van pigment en met bruine, rode, of blonde haren. De mannen waren tamelijk lang 1.80 m-2 mm en de vrouwen relatief klein meer dan 20 cm korter. Dit type vermengde zich op Gran Canaria  mensen uit andere streken, onder andere het sirico-arabische type met meer brachycefale (breed en rond hoofd) kenmerken. De discussie spitst zich toe op de vraag welke eigenschappen van andere volkentypen overheersen in de Canariër.  Elke onderzoeker heeft wel een theorie daarover. Ik volg hier de benadering van Fischer (1926) die de oorspronkelijke bevolkingstypen van Gran Canaria indeelde in vijf klassen. Dit zijn a. het Mediterrane type, b. het Berbertype uit Noord Afrika, c. het oriëntaalse type, d. het type Alpino e. het belangrijkste type Cro-Magnon uit de Dordogne, dat een sterke verwantschap heeft met het hybride type Guanche.

Gran Canaria was het eerste eiland in de archipel dat ontdekkingsreizigers uit de Oude en Nieuwe Steentijd geschikt vonden voor aanlanding. Misschien voeren ze nog met papyrusbootjes. Welke rol hongersnoden, droogte en overbevolking elders een rol hebben gespeeld bij het op gang komen van de migratiestromen, is mij onbekend. Maar omdat Gran Canaria een uitstekende habitat was voor mens en dier, is het denkbaar dat veel immigranten daar een nieuw leven gingen opbouwen. Ze hakten hun eigen grotwoning uit, en zetten met inbegrip van hun culturele gewoonten[25] hun bestaan gewoon voort. Voor veel planten en dieren bleek het eiland een ongekend goede biotoop te zijn.
Zowel in het Streekmuseum van Guayadeque als in het Museum van Gran Canaria in Las Palmas worden de meeste aspecten van de vroeg Canarische samenleving aan de orde gesteld. Daaronder vallen ook verschillende culturele artefacten als een stenen woning, aardewerken kommen, keramiek, maalsystemen, waterkannen en vlechttechnieken. Over de religieuze rituelen is helaas weinig bekend. In een modelgrotwoning zijn muurschilderingen overgebracht bestaande uit allerlei geometrische motieven. Volgens Guzman zijn daaronder begrepen spiralen, (concentrische) cirkels, meanders, labyrintstructuren, slangvormige lijnen, rozetten enz. [26]  Maar wat ze betekenen weten we niet. Ik zie in deze figuren een herhaling van wat ik in Griekenland heb waargenomen: ook in Knossos zijn geometrische figuren gebruikt als muurdecoratie (Labrys). En dit sluit weer aan bij de mogelijkheid dat de oerbevolking van Gran Canaria  ook uit mediterrane gebieden zou hebben kunnen komen. Bijvoorbeeld, de kleine vruchtbaarheidsbeeldjes die bij de Guanches zijn gevonden hebben hun pendant in de Griekse χ en ψ-beeldjes. Ook de begrafenisrituelen lijken op de Egyptische gewoonten waar immers lichamen van belangrijke mensen ook werd gemummificeerd. Maar het politieke systeem lijkt uit Afrika te stammen waar koningen zeggenschap hadden over het beschikbare water. Ook lijkt er een para-matriarchale erfopvolging van het koningschap te zijn geweest volgens het Afrika model. Evenals de gewoonte om meisjes veertig dagen voor hun huwelijk te isoleren om ze dikker te laten worden, die ook uit Afrika komt.[27]
Als we dit als uitgangspunt nemen – herkomst uit mediterrane gebieden -  voor de beoordeling van de religiositeit van de Guanches, dan zouden we parallellen kunnen trekken. Enerzijds tussen de Egyptische verering van de zonnegod en andere astrale machten, en anderzijds de Canarische belangstelling voor de mystiek van de hemellichamen. Immers, net als in Egypte en Griekenland, ook op Gran Canaria werden zogenaamde ‘peak- en cave sanctuaries’ ingericht (Agaete, Galdar, Bentayga). Kennelijk was het de bedoeling om tijdens plechtigheden bij de uitvoering van offerrituelen zo dicht mogelijk bij de godheid in de buurt te geraken.
    
10 ROCK NUBLO EN ROCK BENTAYGA, GEWIJDE PLAATSEN  VAN DE GUANCHES

In ons interessegebied, het Noordwesten van Gran Canaria, domineren twee monolieten de omgeving, de Rock Nublo en de Rock Bentayga. Ze liggen op het hoogste punt van het eiland en hebben ooit een functie gehad bij de ceremonies van de oorspronkelijke bevolking. Plechtigheden zijn verbonden met gezamenlijk beleefde waarden zoals het vieren van de zonnewende, offerandes enzovoorts.
Guzman haalt diverse onderzoekers aan die naspeuringen naar de religie van de Guanches hebben gedaan. Ik herhaal ze in het kort.
Ben Khaldun/Cadamosto stelde vast: “Su única práctica de devoción consistía en adorar al sol naciente, sin conocer ninguna doctrina religiosa.” Simpele zonaanbidders dus, die geen formele instituties kenden in hun religie.
Maar Bernáldez stelde daar tegenover dat op Gran Canaria een ‘casa de oración’ was, een orakelhuis met priesteressen. Het religieuze systeem vond hij er veel complexer dan Khaldun. In het orakelhuis voerde men vruchtbaarheidsrituelen op met bewerkte houten stokken.
Jiménez vond dat hij genoeg aanwijzingen had gevonden voor een ‘culto astral.’ Hierbij werden plengoffers gebracht van melk en honing en wellicht dierenoffers. Dat was onder andere het geval op de Rock Bentayga. Hij schreef: “El destino influenciado por el sentido admirativo, hacia las fuerzas de la naturaleza (natuurkrachten) que hizo que el hombre primitivo asociara acqél al culto de los astros.”
Diverse onderzoekers melden dat er ook festivals en religieuze bijeenkomsten werden gehouden, de zogenaamde ‘postes commemorativos.’ Kenmerken waren dat ze  moeilijk bereikbare vierplaatsen gebruikten. Daaraan konden noodgedwongen alleen sterke en lenige mannen meedoen want het vereiste grote behendigheid met lange stokken om die te bereiken.[28]
Cadamosto/Bonnet meldde ook dat er soms ‘sacrificios humanos’ (mensenoffers) werden gebracht ter ere van de (nieuwe) koning. Hierbij werd het volk bijeengeroepen op een grote hoogte met een aangrenzende steile afgrond. Na bepaalde ceremoniën werd dan de onderdaan over de rand geslingerd en aldus geofferd.
Ten slotte was er ook nog sprake van ‘harimaguadas’ waarbij tijdens rituele plechtigheden vrouwen werden ingewijd als priesteressen en jongeren de initiatierite ondergingen.[29]
Het is bekend dat de Guanches in de bergen met elkaar communiceerden in een gefloten taal, het Silbo.[30]

Ik constateer dat de Rock Nublo en de Rock Bentayga gezien hun ligging, moeilijke toegankelijkheid, en de aanwezigheid van een ritueel centrum duidelijk een rol moeten hebben vervuld bij de religieuze feesten. Volgens UNESCO is het religieuze centrum nabij Bentayga precies in lijn met Rock Nublo geplaatst zodat deze lijn de equinox (evennachtslijn) markeert. Dit hielp de Guanches bij de tijdrekening omdat op dat enige moment in het jaar de zon loodrecht op de evenaar staat.
Ongetwijfeld zal hier de ‘culto astral’ die Jiménez signaleerde aanleiding hebben gegeven tot uitgebreide festiviteiten. We hebben gezien dat ook in Mexico een dergelijke voorziening was gebouwd waarbij men dan ook nog het moment van de solstice of zonnewende vierde.


11 SAMENVATTING EN CONCLUSIE

De vraag was in hoeverre de Rock Nublo en de Rock Bentayga passen in het systeem van natuurlijke gewijde plaatsen. Eerst heb ik definities en beschrijvingen van Sacred Natural Sites doorgegeven. Daarna is vanuit dat algemene beeld toegewerkt naar een voorbeeld van een natuurlijke gewijde plaats op Gran Canaria.
We hebben geconstateerd dat UNESCO een afgegrensd gebied op Gran Canaria heeft opgenomen op de lijst van het Wereld Erfgoed en daarmee aan die regio de beschermde status heeft toegekend.
We gingen vervolgens de voorwaarden na voor de toekenning van het gebied als ‘heilige plaats.’
De conclusie is dat Rock Nublo en Rock Bentayga, gezien de hun historische culturele betekenis voor de oorspronkelijke inwoners van het eiland Gran Canaria, terecht het predikaat ‘heilige plaats’ verdienen. Immers, het betreft een gebied dat weliswaar niet langer door de oorspronkelijke bewoners wordt gekoesterd, maar wel haar betekenis voor de moderne mens heeft behouden. Het is een symbolisch universum geworden. De regio van de beide rots hoogten wordt door grote groepen mensen bezocht om haar kwaliteiten als natuurgebied, omdat er sporen zijn te vinden van oude (religieuze) gebruiken – dus zien we een soort moderne pelgrimage terug – en om aspecten als herinnering, aandacht, sociale constructie en verbeelding die horen bij rituele plaatsen.      
Het is ook met klimatologisch gefundeerde argumenten te verdedigen, dat Gran Canaria als een ecologisch kerngebied wordt behandeld, om vandaaruit een positieve invloed te kunnen doen gelden op verbetering van het milieu en het wereldklimaat.

Middelburg, 27 februari 2018

















[1] Bas Verschuuren et al., Sacred Natural Sites, conserving nature & culture (London 2010) 1-5.
[2] Paul Vandenbroeck, ‘Capturing nameless energies experiencing matrixial paradoxes. Syncretism Sacred Sites on the Canarian Islands’ in : Rajesh Heynicks et al., Loci Sacri, understanding Sacred Places (e-book Leuven 2012) 122.
[3] Loes Modderman, BERGEN, STENEN KORRELS  ZAND  bergen, rotsen, stenen en zand in hun bijzondere culturele context (Deventer 2015).
[4] Bas Verschuuren et al., Sacred Natural Sites, conserving nature & culture (London 2010) XIX.
[5] Colin Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De Bilt 1996) 64, 69.
[6] Modderman, Bergen, 14-15..
[7] Colin Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De Bilt 1996). 74 e.v.
[8] Modderman, Bergen, 7.
[9] Colin Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De Bilt 1996) 84-85.
[10] Colin Wilson, Atlas van heilige plaatsen (De Bilt 1996) 23.
[12] Cabildo de Gran Canaria, Cran Canaria, inland route (Las Palmas, z.j.) 6-35.
[13] Yuval Noah Harari, Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid, 21e druk
[14] Verhaal: Zeus liet eens twee adelaars uitvliegen vanuit oost en west. In Delphi kruisten hun wegen, en de conclusie was dat daar het middelpunt van de aarde moest zijn, ter plaatse van de navelsteen, de axis mundi.
[15] Bijbel, Genesis 28:11.
[16] Wilson, Atlas van de heilige plaatsen, 85 en 89.
[17] Zoals de BBC World in 2017 meeging met een Koptische leraar die iedere dag twee uur lang een gevaarlijke voettocht langs ravijnen aflegt en tegenop  een steile rotswand klimt, om zijn hoog gelegen rotskerkje te bereiken en daar de Schriften bestudeert. Niemand volgt hem.
[18] Celso Martin de Guzman, Las Culturas prehistoricas de Gran Canaria, (Madrid, Las Palmas, 1984) 57-58.
[20] Bernini’s beeld in Villa Borghese(Rome) van Apollo en de nimf Daphne herinnert daaraan. De mooie Daphne wil aan  de op haar beluste schone Apollo ontkomen, en  juist op het moment dat hij haar beet heeft, verandert zij in een boom en leeft daarin verder. Dit sluit aan bij wat VandenBroeck beschrijft over de verschijning van Maria in een boom nabij Tejeda.
[21] Dat het hier een pijnboom betreft is niet zomaar het geval. De dennenappels vormden voor de Noord Afrikaanse Berbers al een model voor hun decoraties in de weefkunst, Door hun ronde puntige vorm verwijzen ze indirect naar het leven scheppende kracht in de baarmoeder.  Maar omdat ze zich in de boom opdringen, net als hun dierlijke variant als de krab, de octopus hun stekelige wapens, zijn ze ook een beeld van kracht en verweer. (Vandenbroeck Loci Sacri , 96).
[22] Paul VandenBroeck, Loci Sacri, 96.
[24] Guzman, Las Culturas prehistoricas de Gran Canaria, 273.
[25] Op 17 februari 2018 meldde de Volkskrant dat in de Noordzee een stuk gedecoreerd bisonbot was opgevist. De motieven bestaan uit geometrische figuren. De ouderdom ervan bleek ca 14000 jaar. (Rijksmuseum v. Oudheden). Guanches graveerden in dezelfde stijl hun pintadera’s bestaande uit stempels met o.a. zig-zaglijnen (Museum van Guayadeque, Gran Canaria).
[26] Guzman, Las culturas prehistoricas de Gran Canaria, 444.
[27] Ibidem 16, 17
[28] Zie het ARD programma Wunderschön.
[29] Guzman, Las culturas prehistoricas de Gran Canaria, 507, 508, 509, 510, 511.