█ ANALYSE EN RECENSIE
FORTUNA’S KINDEREN
Nederlandse families roeren zich in het negentiende -eeuwse Amerika
Leen Moelker
In januari 2021 werden federale Senaatsverkiezingen
gehouden in de Amerikaanse staat Georgia. Het lukte de Democraten de twee
zetels te winnen dankzij de advocate Stacey Abrams die de niet-blanke bevolking wist
over te halen om te gaan stemmen. De Afro-Amerikaanse senator, Raphael Warnock, werd namens
de staat Georgia afgevaardigd. Daarmee werd geschiedenis geschreven in dit vroegere
bolwerk van mensonterende slavernij. We vernemen meer over Amerika’s
geschiedenis in het boek Fortuna’s kinderen, waarin Van der Zijl ons meevoert
naar de pas opgerichte federatieve staat Amerika van de negentiende eeuw. Naar
het samenleven van blank en gekleurd. En naar de belevenissen van de verwante Nederlandse
families Herckenrath en De Fremery die zich vestigden in oost-of west Amerika. Waarom
is dit een unieke geschiedenis? In hoever is hier het perspectief voor het
verhaal van belang? Hoe draagt de structuur van het boek bij aan de
leesbaarheid? Is dit boek een voorbeeld van narratieve historiografie (faction)?
1 Synopsis
In de vroege negentiende eeuw werd Noord-Amerika voor miljoenen mensen het land van de onbegrensde mogelijkheden. Leon Herckenrath, telg uit een welstandige familie uit Monster, besloot in 1818 zijn geluk te beproeven in Charleston, South Carolina. Hij werd er een succesvol zakenman hoewel zijn liefdesrelatie met de lijfeigene van zijn eerste baas het onbevangen zaken doen in de weg stond. Daarom smokkelde hij zijn geliefde Juliette en de kinderen naar Nederland, waar het gezin verder gedijde op Geerbron, het ouderlijke huis. Leon leefde half in Nederland, half in Charleston en New York waar hij zakelijke triomfen vierde totdat de burgeroorlog in Amerika in 1861 het einde betekende van zijn bezittingen daar. Het Nederlandse vermogen moest in 1871 worden geliquideerd. Juliette stierf in 1856 (47) en Leon in 1861 (61).
Vijfentwintig jaar na Leon besloot een lid van een andere notabele familie uit ‘s Gravenzande, James(Ko) de Fremery , tot dezelfde stap, echter nu was het doel Californië. Hij had zich inmiddels verloofd met Leons oudste dochter Virginie Herckenrath en wilde mede voor haar een toekomst in haar geboorteland. En ook het gezin van James en Virginie profiteerde optimaal van de handel onder de massaal toestromende immigranten. Hun economische voorspoed versnelde nog indirect door de opening van de trans-Atlantische spoorweg en de gold rush maar stond onder druk door een aardbeving, beurscrises en branden. James en Virginie keerden in 1883, inmiddels zeer vermogend geworden, definitief terug naar het ouderlijk huis Ouwendijck in ‘s Gravenzande en ze genoten daar van hun pensioen. Virginie stierf in 1890 (65) en James in 1899 (73).
Hun vermogen bleef in de familie totdat het teloor ging in de nasleep van de beurskrach van 1929.
2 De auteur Annejet van der Zijl
Annejetske van der Zijl werd geboren op 6 april 1962 in Oterleek. Zij woont momenteel in Amsterdam met haar partner Jo Simons. Het gezin heeft geen kinderen. Na het gymnasium in Leeuwarden studeerde Van der Zijl kunstgeschiedenis maar studeerde af met een scriptie over massacommunicatie aan de Universiteit van Amsterdam. Haar belangstelling voor misdaadverslaggeving kwam naar voren in een masterstudie International Journalism in Londen.
In 1989 trad ze in dienst als redactrice-Stijl bij HP/De Tijd waar al snel bleek dat zij geobsedeerd met haar onderwerpen omgaat. In 1998 debuteerde zij als schrijver met verhalen over ’t Gooise kunstenaarsleven in Jagtlust. In 1999 nam ze ontslag en zette zich aan de biografie over de schrijfster Annie M.G. Schmidt: Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt en ontpopte zij zich als excellent schrijver van literaire non-fictie. In haar oeuvre komt ook de misdaadroman aan bod. In 2010 promoveerde zij aan de Universiteit van Amsterdam met een proefschrift/biografie over Prins Bernhard van Lippe Biesterfeld: Bernard, een verborgen geschiedenis. Biografieën moeten compleet maar ook spannend zijn, vindt zij.[1] Zij kon in het schrijverschap inmiddels haar bestaan vinden, wat nog versterkt werd door de opbrengsten van de serie Annie M. G. (2010), de verfilming van de biografie over Annie M.G. Schmidt. Evenals dat gebeurde met de geschiedenis van de Surinaamse Waldemar Nods en Rika van der Lans en hun zoon Waldy in: Sonny Boy (2011).
3 Mens- en levensbeschouwing[2]
Van der Zijl blijkt in haar schrijverschap te worden gedreven door een onblusbare nieuwsgierigheid. Zij is daarbij vooral geïnteresseerd in personen wier bijzondere, voor haar onbekende, geschiedenis zij via onderzoek kan ontrafelen. Literaire non-fictie heeft het voordeel dat er een begin en een eind aan het verhaal is. Dat geeft structuur en dat geeft haar rust in de wereld die ze vaak als chaotisch ervaart. Via de persoonlijke geschiedenis van haar onderwerpen onderzoekt zij hoe mensen balans vinden in hun leven. Hoe wendden zij het lot? Hoe gingen zij om met roem? Hoe en in welke mate wisten mensen hun overvloedig geluk te delen met anderen? Zij wenst zich niet door succes te laten meeslepen, wat ze denkt te bevorderen door een strikte afbakening van het schrijverschap en het privéleven. Zij ervaart hierdoor wel innerlijke conflicten omdat de privéomstandigheden zich niet houden aan de tijdlijnen van de uitgever.
Iedere schrijver wil gelezen worden en Van der Zijl is daarop geen uitzondering. Met haar werk wil ze ontroeren en lezers voorbeelden geven van menselijke inzichten waaruit ze kracht kunnen putten. Ze schrijft verhalen om mensen vrede met zichzelf en de wereld te bieden. Daarom plaatst zij haar personen midden in de wereld waarin zij leefden.[3] Van der Zijl heeft een sterke drang om verhalen over hoop en positieve verwachting te vertellen. Zij vindt dat literatuur de mogelijkheid biedt om een verhaal op eigen wijze te vertellen over welk onderwerp dan ook. Haar personages zijn bij voorkeur moedige mensen die dappere keuzen durven maken in een hen vijandige wereld in de hoop op een beter leven.
Samengevat lijkt mij Van der Zijls wereldbeeld holistisch gefundeerd waarbij optimisme en hoop de drijvende krachten zijn achter haar lust om te vertellen en haar sturen bij het onderzoek naar de dynamiek en organisatie van het menselijk streven.
4 Het oeuvre van de auteur[4]
Bibliografie tot 5 februari 2022
- Jagtlust. J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1998.
- Tweede herziene druk. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2005. ISBN 90 388 87329
- Tiende herziene druk. Jagtlust & verwante verhalen. Querido, Amsterdam, 2012. ISBN 978 90 214 42648
- Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2002. ISBN 978 90 388 87524 / ISBN 978 90 388 87333
- Sonny Boy. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2004. ISBN 90 388 87353
- Sonny Boy, inclusief De dageraad (voorstudie). Ter gelegenheid van de 25e druk van Sonny Boy, Querido, Amsterdam, 2009. ISBN 978 90 214 37682
- Bernhard. Een verborgen geschiedenis. Querido, Amsterdam, 2010. ISBN 978 90 214 37644
- Moord in de Bloedstraat (en andere verhalen). Querido, 2013, ISBN 978 90 214 46837
- Een dag om nooit te vergeten, 30 april 1980 - de stad, de krakers en de koningin, Querido, 2013. ISBN 978 90 214 4895 4
- Gerard Heineken. De man, de stad en het bier. Querido/Bas Lubberhuizen, Amsterdam, 2014. ISBN 978 90 214 55440
- De Amerikaanse prinses. Querido, Amsterdam, 2015. ISBN 978 90 214 00747 Het boek voerde 6 weken lang de Boeken Top 60 aan.[2] Joop van der Ende kocht de filmrechten.[3]
- De dageraad, 2017 ISBN 978 90 214 06138
- De val van Annika S., 2018. i.s.m. Jo Simons, ISBN 978 90 488 41882
- Leon en Juliette. CPNB, 2020, ISBN 978 90 596 55140, Boekenweekgeschenk
- Fortuna's kinderen, 2021 ISBN 978 90 488 62412.
5 Prijzen2003: Zeeuwse Boekenprijs - Anna[6]
- 2006: Littéraire Witte Prijs
- 2010: M.J. Brusseprijs - Bernhard[7]
- 2012: Gouden Ganzenveer
- 2016: Amsterdamprijs voor de Kunst[8]
6 Literair-historische context
In de eenentwintigste eeuw staat het geschreven woord, dus ook de roman, onder druk. Het beeld beheerst de samenleving via de sociale media en streamingsdiensten. Lineair tv kijken wordt zelfs als ouderwets ervaren. Video-on-demand via Netflix, Prime video, Disneychannel en NPOplus laat mensen tegen betaling zelf beslissen over welke informatie, wanneer en hoeveel wordt opgenomen. Papieren kranten hebben het moeilijk en kunnen niet bestaan zonder een digitaal equivalent. De uitgeverij van boeken ziet een verschuiving van gedrukte exemplaren (dit worden niches) naar digitale versies in combinatie met e-reader of smartphone.
Inhoudelijk wordt in de literatuur aangehaakt bij onderwerpen als human interest, verzorging, politieke en culturele geschiedenis, kinderen, fantasy, gender of immigrantencultuur. De winnaar van een boekenprijs als de Libris Literatuurprijs (2020 Kollaard : Uit het leven van een hond, 2021 Brouwers : Cliënt E. Busken) mag samen met de uitgeverij doorgaans op veel publieke belangstelling rekenen.
Door de fragmentatie van de wereldsamenleving enerzijds en globalisering anderzijds ondergaat ook het lezerspubliek een gebrek aan houvast.
In de Volkskrant van 13 juli 2019 is een verhaal te vinden over de relatie tussen literatuur en wetenschap. Beide beïnvloeden elkaar, zo blijkt. De filmserie Black Mirror heeft wetenschappers aan het denken gezet. Anderzijds zijn wetenschappers betrokken geweest bij de voorbereiding van futuristische projecten zoals in Star Trek en Jurassic Parc. Historisch besef leidt niet zelden tot een hervertelling van belangrijke gebeurtenissen, zoals anno 2022 gebeurt in De Kapperszoon (vliegtuigramp Tenerife) en Fortuna’s kinderen (Nederlanders zoeken een toekomst in Amerika).
Literatuur herhaalt de werkelijkheid iconisch, symbolisch en indexicaal, zij het met verschil. Het resultaat is dat films en boeken soms gaan over individuen, soms over gemeenschappen en soms over volstrekt futuristische situaties. In literatuur wordt gepoogd om betekenis te geven aan de wereld. Sinds Jean Baudrillard (ca 1980) wordt soms in de postmoderne wereld het teken echter niet meer als representatie opgevat maar als een schijnvertoning. Dat heeft grote gevolgen voor de representaties van de wereld: de werkelijkheid is vervangen door de onechte wereld van de schijnvertoningen, simulacra ( getoond door de media, in Disneyparken en voorgedaan in de reclame). De echte wereld wil dan op de schijnwereld lijken. Postmoderne literatuur wordt daardoor in een relativistisch kader geplaatst, want hoe en voor wie is iets de werkelijkheid?
En literaire non-fictie dan? Ook in dit genre kiest de auteur een passend vertelperspectief. Het verhaal kan ook anders verteld worden. Postmodern relativisme vinden we terug in de veelheid aan standpunten en in de aanvaarding van een tijdelijke waarheid.
7 Genre
Het boek van Van der Zijl hoort tot de categorie literaire non-fictie. In de ondertitel staat dat het een trans-Atlantische familiekroniek betreft. Kronieken zijn chronologisch geordende verslagen maar Fortuna’s Kinderen is meer, omdat de levensverhalen van Leon en James met hun vrouwen overvloedig zijn ingebed in belangrijke gebeurtenissen van de negentiende/ twintigste -eeuwse wereldgeschiedenis. Deze families gaven die ontwikkelingsgeschiedenis mede vorm. Deze vorm van narratieve historiografie wordt ook wel faction genoemd.
8 Structuur
Het boek Fortuna’s Kinderen bestaat uit drie delen waarin totaal achttien naam dragende verhaalhoofdstukken en een inhoudsopgave. Het einddeel bestaat uit vijf losse bijdragen: Aan de lezer, Dankwoord, Noten (spellingverantwoording), Bibliografie en Fotoverantwoording.
Deel I (15-104) LEON & JULIETTE ingeleid met Het duel 1829
en met de hoofdstukken 1t/m 8.
Deel II (105-222) VIRGINIE & JAMES ingeleid met Het vuurgevecht 1851
en met de hoofdstukken 9 t/m16.
Deel III (222 -254) DE NAZATEN ingeleid met Het pleidooi 1931
en met de hoofdstukken 17 en 18.
Slotdeel (255-288) Aan de lezer, Dankwoord, Noten (overzicht van historische tekstdelen die omwille van de leesbaarheid zijn aangepast aan de huidige taalspelling), Bibliografie, Fotoverantwoording.
De inleidingen plaatsen het komende deel in een passend historisch perspectief. Ze lijken de lezer erop te attenderen in welke tijd men toen leefde: dat was toen men nog op leven en dood om de eer duelleerde, verboden of niet (deel 1) of dat was toen natuurrampen als bosbranden het bestaan in het jonge Californië bedreigden (deel 2) en dat was toen wanneer duidelijk werd dat economische hoogconjunctuur zomaar in een diepe depressie kan verkeren (deel 3).
Het boek bevat een opdracht en een motto (zie verderop). Verder is op het voorste schutblad de kaart van Oost-Amerika opgenomen en een situatieschets met plattegrond van de stad Charleston tijdens Leons verblijf. Het achterste schutblad bevat een detailkaart van San Francisco/Oakland en een kaart van west-Amerika en Mexico met relevante plaatsen uit het verhaal van Virginie en James.
Op ongenummerde bladzijden zijn voorin het boek de stambomen vermeld van Leons vader vanaf 1767 tot 1907 wanneer de laatste zoon van Leon, Theo overleed. Parallel daaraan staat de stamboom van Leons studievriend Jacobus Petrus de Fremery vanaf 1800 tot 1984 toen James’ laatste kleinzoon Leon overleed.
Het boek bevat zesendertig illustraties plus vier ongenummerde bladzijden met familiefoto’s en afbeeldingen. De afbeeldingen betreffen omgevingskaarten, stadsgezichten, scheepsimpressies, kopieën van schilderijen, krantenberichten over scheepvaartbewegingen en zelfs een afdruk van een daguerreotype uit 1856 met Virginie in beeld. Het materiaal over het vroeg-negentiende eeuwse Charleston betreft meestal getekende impressies omdat de fotografie toen nog nauwelijks bestond. Leon liet zichzelf en zijn moeder schilderen door de historie- en portretschilder Jan Willem Pieneman (zie fotokatern).
9 Thematiek
De auteur noemt zich op bladzijde 255 ‘directeur van een weeshuis’ namelijk van een voorraad verhalen die nog liggen te wachten op openbaarmaking. Waar het in een roman draait om verzonnen verhalen, betreft het hier een familiekroniek stevig gegrondvest op bewijsbare gebeurtenissen. Net als bij biofictie, zijn het ook hier deze feiten die het verhaal schragen en worden ze aaneengehecht via de verbeelding van de auteur. Met de focus op twee kolonisten en hun vrouwen kiest de auteur evenwel toch voor een bepaalde thematiek.
In Fortuna’s Kinderen worden de schijnwerpers gezet op
· Liefde
· Lef
· Volharding
· Slavernijverleden
· Geschiedenis van Amerika
· Kindersterfte in de negentiende eeuw
· Natuurrampen
· Technische vooruitgang
· Internationale handel
· De meest interessante levensloop
10 Vertelsituatie en perspectief
Er is een algemene verteller die vertelt. Hooguit komen de personen aan het woord via citaten. Die ingebedde teksten zijn herkenbaar doordat ze in een kleinere lettersoort gezet zijn en inspringen in de hoofdtekst zoals op bladzijde 58.
De verteller probeert de droge feiten te omlijsten met context. De vraag bijvoorbeeld “Wat zou Leon gemerkt kunnen hebben van de slavernij in Charleston?” leidt dan tot een op bronnen gebaseerde beschrijving van het toenmalige sociale leven in Charleston. Dat maakt het boek tot een interessante kroniek. Artefacten als historische beelden vullen het verhaal daarbij aan. Zo krijgen belangrijke historische gebeurtenissen als de gold rush, de opening van de trans- Atlantische spoorweg door Amerika, de aardbeving van 1906, de indianenproblematiek, de vorming van de staat Californië, de burgeroorlog in Amerika en de slavernij, de beurskrach van 1929 meer betekenis via de levens van de hoofdpersonen.
Het perspectief is daarbij wel van belang. De schrijver zegt hierover in een radio-interview dat dit afhangt van hoe spannend de geschiedenis van een persoon is.[5] In eerdere publicaties koos de schrijver voor illustere personen als Prins Bernhard en Annie M.G. Schmidt. Het perspectief bepaalt welke geschiedenis van welke persoon verteld wordt. Leon en James waren zakelijk allebei de meest succesvolle ondernemers binnen hun families. Bij de keus van een levenspartner durfden ze de culturele codes van Amerika trotseren. Daardoor kon een tot slavin gemaakte vrouw uitgroeien tot een grande dame en haar dochter tot een society lady. Hun verhaal moet verteld blijven worden, citeert Van der Zijl de Surinaams journaliste Aldith Hunkar in het geannoteerde interview.
11 Stijl
Het boek is geschreven in een soepele stijl. De auteur is een geboren verteller die haar schrijfstijl mede gebruikt om interesse te wekken voor het onderwerp. De doorgaans lange zinnen kloppen meestal. Omdat het een familiekroniek betreft, ontbreekt de ambiguïteit van de roman en dus ontbreken dialogen, metaforen, stijlfiguren en domineren de feiten met de enigszins geromantiseerde verbindingen daartussen. Moeilijke woorden ontbreken en door de vele witruimtes schept de auteur een aantrekkelijk leesritme. De verteltijd is passend bij de vertelde tijd. Deze kwaliteit wordt mede bepaald door de royale hoeveelheid context – historische situatie beschrijvingen – die de twee basisverhalen afwisselt. Via literaire instrumenten als flash forward (inleiding van de delen), ellips (witruimtes) of spanningsopbouw (inleidingen) worden lezers in het verhaal getrokken.
12 Tijd en Ruimte
De familiekronieken van Leon en Juliette en die van Virginie en James beslaan ongeveer honderdtachtig jaar namelijk vanaf de geboorte van Leon in 1800 tot de dood van Lucill Parr in 1979; zij was de echtgenote van de kleinzoon Paul William na wiens dood in 1933 het familiekapitaal was verdampt.
Geografische ruimte
Monster,“s Gravenzande, Charleston (USA), San Francisco en Oakland, New York, La Junta (USA) Panama.
In een zeker opzicht is er ook nog een beperking van de psychologische ruimte bij Leon die zijn gezin moest verbergen in Charleston op straffe van uitstoting uit de gemeenschap. Natuurlijk genieten Josephine en haar dochter Juliette bescherming van hun planter, maar zijn mogelijk ook slachtoffer van willekeur, onvrijheid, minachting en geweld.
13 Personages
Anders dan bij een roman gaat het in dit boek niet over verzonnen personages. De hoofdfiguren hebben werkelijk bestaan. Hun verhaal is vervat in deze familiekroniek. Over de belangrijkste vier personen worden bijzonderheden verteld, de anderen worden slechts zijdelings gememoreerd. Het zijn:
1. Leon Herckenrath en zijn vrouw Juliette Louisa McCormick de Magnan en hun 15 kinderen;
2. James (Jacobus jr. of Ko) de Fremery en zijn vrouw Virginie Herckenrath en hun vijf kinderen;
Daarnaast figureren familieleden die in enig opzicht voor de hoofdpersonen belangrijk zijn geweest. Mede door hen konden ze hun plannen uitvoeren:
Louis Herckenrath, Leons oudere broer die hem een introductie in Amerika bezorgde;
Herman en Willem de Fremery, broers van James die later met James naar San Francisco trokken en daar zich uiteindelijk ook vestigden.
Alida Herckenrath-Milius, Leons moeder die het gezin van Leon en Juliette huisvestte en bijstond.
Henri, Adriaan en Herman Gildemeester gingen met James mee om zich in Californië te vestigen. Onderweg overleed Herman door de gele koorts.
14 Titelverklaring
De titel Fortuna’s Kinderen is de titel van hoofdstuk 17 (229). Vrouwe Fortuna is de Romeinse gevleugelde godin van geluk en ongeluk. Ze wordt vaak weergegeven als een vrouw met een roer in haar hand (ze geeft richting aan de wereld) en bij of onder haar voeten is een wereldbol geplaatst en soms een zonnerad. In haar linkerhand draagt zij vaak ‘de hoorn des overvloeds’(cornucopia). Deze symbolen verwijzen naar Fortuna’s machtige invloed op het dagelijkse leven van mensen wier lot afhangt van haar wispelturige karakter.[6]
In hoofdstuk 17 vernemen wij dan ook wat er met de erfenis van de familie Herckenrath en De Fremery is gebeurd na de dood van James in 1899.
Fortuna’s kinderen verwijst dan naar zakelijk succes en persoonlijk geluk van de twee families, maar tegelijk ook naar hun armoediger voortbestaan. Inderdaad, Fortuna is een wispelturige godin.
Fig.1 Auteur onbekend, Fortuna (https://www.carminaburanalive.nl) 9 februari 2022.
15 Motto en Opdracht
A Motto
Motto: “GESCHIEDENIS IS NIET ALLEEN HET VERHAAL VAN HET VERLEDEN. HET IS HET VERHAAL VAN DE RELATIE TUSSEN HET VERLEDEN EN HET NU”
Robert John Morris
Morris leefde van 1914-1996 en was Universiteitsbestuurder, politicus en schrijver. Hij was een vurig anticommunist. Deze uitspraak bepaalt de lezer bij de wijze waarop de boektekst moet worden geïnterpreteerd. Geschiedenis is geen simpele verleden tijd, iets dat geweest is, maar werkt in het heden nog volop door in het bestaan van alle dag.[7]
In Fortuna’s Kinderen wordt het bijna vergeten negentiende -eeuwse verhaal van Leon en Juliette en die van Virginie en James herontdekt en daarmee ook hun betekenis voor de ontwikkeling van het hedendaagse Amerika.
B Opdracht
VOOR ELINE HOPPERUS BUMA. LIA SIMONS-HELLER EN KARIN MARGRETHE BUGGE (1960-2017) IN LIEFDE EN VRIENDSCHAP.
Het boek van Van der Zijl wordt opgedragen aan personen aan wie de schrijver veel te danken heeft, minimaal vriendschap. Zij verdienen daarom deze ereplaats.
Eline Hopperus Buma krijgt die plaats om haar ‘geweldige’ ondersteuning van de auteur bij het vooronderzoek in Amerika. Bovendien is zij medeauteur van een bundel over Kasteel Groenenveld in: ‘ de buitenplaats als vrijplaats’ welke kennis wellicht ook bruikbaar was voor Ouwendijck en Geerbron;
Lia Simons-Heller Deze naam komt verder in het dankwoord niet voor en is het wellicht om de ondervonden bijzondere vriendschap dat zij wordt genoemd;
Karin Margrethe Bugge (1960-2017) Ook zij wordt niet in het dankwoord genoemd maar een Noorse necrologie vermeldt dat Karin een gewaardeerd jurist was die op Tenerife is verongelukt bij een bergwandeling. Zij heeft zich enorm heeft ingezet als bemiddelaar bij internationale juridische projecten. Wellicht is zij ook hier genoemd vanwege de vriendschap en is de vermelding bedoeld als een postuum eerbetoon. [8]
16 Receptie
In oktober 2021 kwam Fortuna’s kinderen op de markt en beleefde gelijk twee drukken. In de CPNB-top 60 bestverkochte boeken kwam het in week 40/2021 binnen op 14 en bereikte twee weken later de eerste positie. Daarna schommelde de klassering tot rond plaats 17 in week 6/2022.
De Volkskrant recenseerde het boek op 4 november 2021 en prijst Van der Zijl voor haar nauwgezetheid bij het reconstrueren van deze niet geromantiseerde familiekroniek. Waar anderen de ambiguïteit van de roman missen, vinden nog weer anderen het boek interessant om, via het verhaal van de fortuinzoekers, de geschiedenis van Amerika te leren kennen.
Samengevat: Dit boek is geen roman maar een feitenrelaas. Meeslepend geschreven.
17 Opmerkingen
*Fortuna’s Kinderen is eigenlijk een uitbreiding van het verhaal uit het Boekenweekgeschenk 2020 dat Van der Zijl eerder schreef met als titel Leon & Juliette. We krijgen nu ook het vervolg gepresenteerd.
Ik trof in het boek in het voorbijgaan enkele drukfouten in de tekst aan nadat ik een chronologische reconstructie had gemaakt. Het betreft in willekeurige volgorde
· Bladz.127 Het handelshuis Gildemeester, De Fremery & Co wordt op het achterste schutblad Gildemeyer, De Fremery & Co genoemd.
· In de stamboom van Leon voor in het boek staat de naam van zijn kinderen vermeld waaronder Joanna (zonder h). Op bladzijde 202 wordt ze Johanna genoemd. Wat is juist?
· Op bladzijde 217 : “Na het overlijden van James’ laatst overgebleven zuster volgde die van zijn zwagers Gerard en Theo en die van de pas eenendertigjarige dochter van Virginies zus Adèle.”
De enige overgebleven zus van James was Adèle die in 1872 overleed. Gerard overleed in 1892 maar Theo pas in 1907 (volgens de stamboom). De tekst suggereert dat James deze overlijdens zou hebben betreurd, maar hijzelf leefde maar tot 1899.
Uit dit gedeelte blijkt ook dat Virginie, Adèles dochter, in 1893 overleed en dat klopt met de stamboomgegevens.
Echter waar op bladzijde 195 terecht staat dat Virginie in 1879 zeventien jaar was, wordt deze leeftijd abusievelijk herhaald op bladzijde 202 waar verteld wordt dat Virginie en James de zorg voor hun verweesde zeventienjarige nichtje, de dochter van Adèle, op zich nemen. Na het overlijden van Adèle in 1887 was Virginie 27 jaar en dus een volwassen vrouw en geen verweesd zeventienjarig nichtje.
· Op bladzijde 194 mist de uitdrukking Mountain View Cemetry een ‘e ‘.
18 Bespreking
In de inleiding heb ik de vraag gesteld waarom in dit boek een uniek verhaal wordt verteld en of dit verhaal afhankelijk is van het perspectief.
Fortuna’s Kinderen is voor mij een uniek verhaal omdat mij geen voorbeelden bekend zijn van Nederlandse kolonisten die onder een streng racistisch politiek regime een relatie durfden aangaan met een tot slaaf gemaakte Afrikaanse vrouw. Dat betekende immers politieke of zakelijke zelfmoord. De bijzonderheid van het verhaal ontstaat als vanzelf door het gekozen perspectief. Geschiedenis is immers de geschiedenis van de personen met macht en niet erg van gewone mensen. Maar in dit boek komen de uitersten bij elkaar en lezen we over een succesvolle zakenman die zijn arme afhankelijke medemens opbeurde tot een gelukkige Grande Dame en wier dochter het tot een gevierde Society Lady van Oakland bracht. Dat verhaal moet verteld worden zodat het ten voorbeeld strekt.
Met de keus voor dit perspectief zijn de levens van deze rijke Nederlanders uit de vergetelheid gered, maar het zet de schijnwerper tevens op die van hun echtgenotes. Op de vraag aan Van der Zijl of het verhaal ook vanuit andere personages verteld kan worden beaamt zij dat maar die lijken haar duidelijk minder spannend. Maar is dat zo? Een focalisatie op Herman zou een verhaal opleveren over de laakbare ‘verovering’ met geweld van stukken grond op de lokale indiaanse gemeenschap. Net als bij de Pilgrimfathers gebeurd is. Dat verhaal blijft door het perspectief onderbelicht. Over Leons en James’ handel in wijnproducten begrijpen we alleen dat die een fortuin opleverde, maar niet precies waarmee en hoe. Vanuit economisch-financieel, medisch, rassenhaat, politiek of technisch ontwikkelingsperspectief zou er een ander licht op de Herckenrath/De Fremery families kunnen schijnen. Nu is het ‘een lief verhaal in een wrede omgeving,’ zoals Van der Zijl het uitdrukt.
Ik vroeg mij ook af of de structuur waarin het levensverhaal van Leon & Juliette en Virginie en James is gegoten, de leesbaarheid afremt of bevordert. Het eerste verhaal Leon en Juliette bestond al dus is het een logische stap om de geschiedenis van hun dochter Virginie & James daaraantoe te voegen. Het is opvallend dat Virginie in de titel nu voorop staat. Het verhaal volgt echter in hoofdzaak James zoals bij Leon & Juliette. Door de kaarten op de schutbladen, de opname van de twee stambomen en de bladen met foto’s wordt de leesstof optimaal aan de lezers gepresenteerd, wat een prettig leesbaar boek oplevert.
Volgens de Volkskrant gebruikt de auteur nog termen die meer en meer uit onze taal worden geschrapt zoals slavin, blanke, zwarte. Maar in de negentiende eeuw werden de verhoudingen in Amerika via de (stereo)typeringen bepaald ,dus ik vind het gebruik ervan in dit boek wel passen.
Fortuna’s Kinderen is een familiekroniek. Daarin bepaalt de objectieve weergave van de feiten het verhaal. Maar de auteur heeft ze met elkaar op een aantrekkelijke manier verbonden via de structuur, vertelsituatie en stijlmiddelen. Met die keuze neemt zij stelling tegenover de levensomstandigheden zoals die er toen waren: die van kansen en (raciale) bedreigingen, van wrede hardvochtigheid en willekeur en van nobele goedheid.
19 Slot
Fortuna’s Kinderen is een interessant boek omdat daarin het bijzondere levensverhaal van twee Nederlands families uit de negentiende eeuw wordt ontrafeld en doorverteld. Conform het motto van het boek draagt Fortuna’s Kinderen bij aan een beter begrip voor de relatie tussen vroeger en nu.
Ik kan erg waarderen dat het niet alleen een bijzonder liefdesverhaal is – die zijn er zeer vele - maar dat er ruime aandacht wordt geschonken aan relevante gebeurtenissen van de wereldgeschiedenis. Wie de moeite neemt om daar grondig kennis van te nemen wordt echt veel wijzer. En passant wordt ook nog het bewijs geleverd dat een dubbeltje best een kwartje kan worden.
Middelburg, 11 februari 2022
[1] https://nl.wikipedia.org/wiki/Annejet_van_der_Zijl (4 februari 2022).
[2] https://martevansanten.wordpress.com/2010/08/28/annejet-van-der-zijl/ (4 februari 2022)
[3] https://www.nporadio1.nl/nieuws/cultuur-media/12f101aa-e0a1-41f5-a11c-55c613d4d7f2/nieuwste-boek-annejet-van-der-zijl-toont-zwarte-bladzijde-mensheid-maar-ook-hoop/ (5 februari 2022).
[4] https://nl.wikipedia.org/wiki/Annejet_van_der_Zijl (5 februari 2022).
[5] https://www.nporadio1.nl/nieuws/cultuur-media/12f101aa-e0a1-41f5-a11c-55c613d4d7f2/nieuwste-boek-annejet-van-der-zijl-toont-zwarte-bladzijde-mensheid-maar-ook-hoop/ (5 februari 2022).
[6] https://nl.wikipedia.org/wiki/Fortuna_(mythologie) 10 februari 2022.
[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Robert_J._Morris 14 februari 2022.
