DE MINISERIE UNSERE MÜTTER, UNSERE VÄTER ONDER DE
LOEP
Leen Moelker
Film: Unsere Mütter, unsere Väter;
Regie: Philipp Kadelbach;
Genre: Drama, Geschiedenis, Oorlog;
Duur: deel 1 Ein anderes Land 95 min;
“” 2 Ein anderer Krieg 89 min;
“” 3 Eine andere Zeit 91 min;
Release: 17, 18 en 20 maart 2013;
Tijd: deel I: 1941, II: 1943 III: 1944/45
Uitvoering: kleur en zwart-wit;
Producent:
N. Hofmann ea.;
Productie:
ZDF-enterprises, Team Worx Produktion für Kino und Fernsehen GMBH, Beta Film;
Geluid:
Andreas Drost;
Distributie:
GEM Entertainment;
IMDB
ranking 8,5/10;
Prijzen: Deutsches Fernsehen Preis;
Beoordeeld: 20 mei 2019;
|
Kort
geleden werd de documentaire over het leven van de Nederlandse verzetsheld
Johannes Post uitgezonden. Een van zijn inmiddels bejaarde kinderen vroeg zich
af waarom hun vader zijn gezin had verlaten om in het Kopje van Bloemendaal de
dood te vinden. Waarom geven mensen hun leven voor hun vaderland? In de film Sophie Scholl gaat Sophie ten onder,
bezield als ze is door het ideaal van een rechtvaardiger, vrijer en gelukkiger
Duitsland.
In
de miniserie Unsere Mütter, unsere Väter,
probeert Hofmann te onderzoeken waarom en hoe de Duitse samenleving zich
mee liet voeren door de Nazi-idealen van Lebensraum en raszuiverheid. Waarom geloofden
de moeders en vaders massaal in de komst van een heilstaat, het Derde Rijk? Hoe
is hun gedrag te verklaren? Hoe kunnen we ze begrijpen?
1 Synopsis
In
de film ontmoeten we vijf vrienden die in het arme vooroorlogse Berlijn
opgegroeid zijn en omstreeks 1941 proberen om zo goed mogelijk van het leven te
genieten. Wilhelm Winter (Volker Bruch) en zijn broer Friedhelm (Tom Schilling)
komen uit een typisch idealistisch gezin. Voor Vader Winter (Peter Kremer) is
de idealistische Wilhelm een toonbeeld van de blanke Ariër, maar de weifelachtige,
kritische en dichterlijke Friedhelm krijgt zijn openlijke antipathie te
verduren.
Dan
is er Charlotte (Mirjam Stein) een ingetogen eenvoudig meisje dat gegrepen is
door de grote ideeën van strijd als middel om een beter Duitsland te bereiken. Zij
is heimelijk verliefd op Wilhelm. Greta (Katharina Schüttler) is de tweede
vrouw in de vriendenkring, maar is van een heel ander kaliber: zij is zangeres,
vrolijk en opportunistisch. Zij bekijkt goed wat de omstandigheden voor kansen
bieden. Ten slotte is daar Viktor Goldstein (Ludwig Trepte), zoon van een
Joodse kleermaker en de vaste vriend van Greta. Hij voelt zich bedreigd door
het aanzwellende antisemitisme, maar daarvoor vindt hij bij zijn ouders geen
weerklank. Vooral zijn vader gelooft er heilig in dat zij, van Joodse afkomst
of niet, altijd zullen worden beloond voor hun jarenlange trouw en dienende rol
aan de Duitse samenleving.
Dan
komt de Kristallnacht en later de oproep aan de vrienden om de oorlog in te
gaan. Sinds 1935 is de dienstplicht van kracht. Charlotte, Wilhelm en Friedhelm
melden zich maar Viktor (afgekeurd) en Greta ontspringen de dans. Op hun
afscheidsavondje met verboden Jazzmuziek en dans valt de SA binnen. Greta moet
zich melden bij Dorn (Mark Waschke) die haar onverwacht een luxe leventje
aanbiedt en carrièrekansen binnen de Nazipropaganda zal bezorgen, maar ze moet
er wel wat voor terugdoen…
Zo
gaan de vrienden verder de oorlog in. Viktor raakt door de Endlösung op drift
terwijl de anderen de gruwelen van de strijd om de Lebensraum ervaren. Als in
1945 enkelen terugkeren in hun Berlijnse stamcafé is er slechts teleurstelling, verbittering en ongeloof over van
de voorgespiegelde valse idealen. Hun rest de draad weer op te pakken en weer
te bouwen aan een beter Duitsland als moeders en vaders.
2 Bespreking van de filmserie
In
de synopsis is het filmverhaal beknopt verteld maar er is natuurlijk nog meer
over te zeggen. Ik wil dat doen door in te zoomen op de vijf belangrijkste
personages en hun families.
Want
zij zijn immers deels de vaders en moeders geworden van een generatie die de
Tweede Wereldoorlog alleen kent als een historisch feit. Zij waren nauw
betrokken deelnemers aan Hitlers oorlog om de Weltmacht en onze vragen richten
zich op hen: waarom deden ze er aan mee?
2a
FAMILIE WINTER
Vader
Winter (Peter Kremer) is een doorgewinterde Pruisische hardliner die zijn zoon
Wilhelm adoreert om zijn Pruisische karakter. Hij stelt in hem veel vertrouwen
en als het moment aanbreekt dat Wilhelm zich in uniform meldt voor de strijd,
is hij apetrots op zijn zoon. De andere zoon, Friedhelm, ziet hij als een
zwakkeling die neigingen heeft zich te onttrekken aan de verantwoordelijkheden.
Maar beiden gaan naar het front. Daarbij toont Friedhelm zijn afkeer van de oorlog
en zijn rol daarin die hem te wachten staat, wat voor vader Winter bijkans openlijke
insubordinatie is.
Moeder
Winter (Johanna Gastdorf) volgt haar man daarin zo ver mogelijk maar toont de
verwachte moederlijke vrees voor verlies van haar zonen.
Al
met al lijkt mij dat een standaard Duits gezin uit die tijd. Ze doen wat de
overheid gebiedt; ze geloven in een betere wereld die alleen te bereiken is op
een manier die hun wordt gezegd; waarden als God, het vaderland, het gezag, eer
en opoffering voor het ideaal staan centraal in de familietraditie.
2b WILHELM
De
intelligente Wilhelm heeft in 1941tijdens de oorlog zijn sporen al verdiend.
Hij wordt spoedig geroepen tot leidinggevende taken in het leger en zal zich
zeker weer onverschrokken tonen tijdens de opmars naar het Oosten. Hij heeft
een relatie met Charlotte ontweken omdat hij ervanuit gaat dat hij zal
sneuvelen. Als ze uiteindelijk terecht gekomen zijn in de strijd om Rusland en
de olievelden daar gaat het mis met de Duitse Wehrmacht. Er worden
onbegrijpelijke acties gevraagd van de troepen omdat Hitler van geen opgeven
wil weten. Wilhelm toont leeuwenmoed. Bij een doelloos gevecht om een
waardeloze militaire positie – de terugtocht is dan al ingezet – raakt Wilhelm
verdwaald. Wat door de reguliere troepen als desertie wordt aangemerkt. Maar de
doodstraf krijgt hij niet want iedere soldaat is nodig. Wel wordt hij in een
strafbataljon geplaatst en moet het vuilste werk opknappen. In de chaos wenst
de commandant hem ‘te leren’ opdrachten uit te voeren. Befehl ist Befehl. Maar
Wilhelm doorziet sommige acties als tactisch volstrekt rampzalig en riskeert openlijk
zijn executie door te weigeren om het huis van oude mensen in brand te steken.
Hij probeert nu alleen het vege lijf te redden net als iedereen die
gedesillusioneerd en zonder kameraden de barre tocht naar huis aanvangt. Hij is
na enkele jaren oorlog zover dat hij als bevelvoerend luitenant niet meer in de
Endsieg gelooft.
Wilhelm
is een stereotypische Duitse jongere die zich verplicht voelt de oproep van het
vaderland te volgen en te vertrouwen op de rechtsgeldigheid van het politieke
doel. Hij gelooft vast in de overwinning en dat de Duitse vlag uiteindelijk in
heel Europa zal wapperen. Onverschrokken in de aanval en driest in zijn
voorbeeldgedrag werpt hij zich met overgave in het strijdgewoel. Sieg heil!! Maar
hij is wel zoveel mens dat hij zich afkeert van de beestachtigheid van de
nazi’s, en zijn meerderen op dat punt openlijk durft tegen te werken.
2c FRIEDHELM
De
knappe zachtaardige Friedhelm moet niets hebben van het oorlogsgebral van
hogerhand. Hij wil gedichten lezen en bestuderen en een vredige toekomst
opbouwen. Maar ook hij moet in de voorste linies mee helpen Lebensraum voor het
Duitse volk te scheppen. Tegen zijn zin verricht hij mokkend de taken als
frontsoldaat. Zijn kameraden verwijten hem dat hij lijdelijk verzet toont. Zijn
commandant ziet zijn afkeuring van de oorlog als lafhartigheid en dwingt hem
tot ‘heldendaden.’ Friedhelm weigert niet als hem de executie van vijf partizanen
wordt opgedragen. Dat is niet zijn verantwoording. Hij wordt bij de Nazi
leiding gezien als effectief en volstrekt betrouwbaar in de uitvoering van de
meest weerzinwekkende opdrachten, en zo wordt hij ook particulier chauffeur/bewaker
van de commandant. Wilhelm en Friedhelm worden samen ingezet bij een aanval op
een onbetekenend Russisch bruggenhoofd, waarbij Wilhelm vermist raakt.
Friedhelm raakt daardoor verder verbitterd om het nutteloze verlies van al die
mensenlevens. Hij wordt zelf levensgevaarlijk gewond maar dank zij Charlotte, die
nu aan het front in het veldlazaret werkt en hem herkent – wordt hij naar huis
gezonden. Na de hoon van zijn vader over verondersteld laf gedrag, vertrekt
Friedhelm, gekwetst, voor de tweede keer naar het front, nu vast van plan om
het IJzeren Kruis te verdienen. Maar het Duitse leger verliest terrein op de
Russen en het moet terugtrekken zodat het front steeds verder verlegd wordt in
de richting van de Duitse grens. Friedhelm voert alle bevelen zonder commentaar
uit, als een robot, domweg maar feilloos. Voor hem geldt Befehl ist Befehl,
zodat het niet aan hem ligt dat de voorgespiegelde heilstaat nooit bereikt
wordt. Want daarvan is hij vast overtuigd. Hij vindt die blinde gehoorzaamheid
feitelijk misdadig en schuldbesef drukt zwaar op hem als het tot hem doordringt
dat zijn heldendaden feitelijk gruweldaden zijn. Vocht hij eerst voor het
vaderland, dan voor zijn kameraden maar als die allemaal gesneuveld zijn, vecht
hij alleen voor zichzelf.
Friedhelm
is het stereotype van een jongere die met grote weerzin appelleert aan de
oproep om ‘het vaderland te dienen.’ Oorlog voeren als middel om een ver
visioen na te jagen brengt het slechtste in de mensen naar boven. Maar zich
daaraan onttrekken, staat in de ogen van de naaste samenleving gelijk aan
lafheid, oneervol gedrag, schande en egoïsme. In de nazi-ideologie is egoïsme
de vijand van het vaderlandsliefde. De jongere moet partij kiezen maar daardoor
ontstaat een groot innerlijk conflict. Hij raakt verscheurd, waarbij de plicht
hem tot gehoorzaamheid aan het vaderland oproept, terwijl hij zich tegelijk wil
onttrekken aan de breed gedeelde verderfelijke rassenhaat en de opgeblazen grootheidswaanzin
van de Duitse samenleving.
2d CHARLOTTE
Charlotte
is een eenvoudige ingetogen jongere met een idealistische inslag. Zij laat zich
gemakkelijk meevoeren door een enthousiast verhaal van anderen. Daarom ziet zij
voor zichzelf een nobele rol weggelegd in een naderende strijd om een beter
leven voor iedereen in Duitsland en daarbuiten. Charlotte wordt lyrisch als ze
over het vaderland spreekt. Het geliefde vaderland dat het zo moeilijk heeft,
dat zo zwaar gebukt gaat onder de armoede en zo verlangt naar een beter
bestaan.
Charlotte,
geen haantje de voorste, serieus, weinig opvallende verschijning, wordt
volledig opgenomen in de kring van de vijf vrienden. Heimelijk is ze verliefd
op Wilhelm mede om zijn typisch Duitse uitstraling van kracht, moed, eerlijkheid
en sympathie. Maar Wilhelm houdt de boot af, omdat hij ervanuit gaat dat hij
het einde van de oorlog niet haalt.
We
zien Charlotte even later met een Rode Kruisarmband om gewonde soldaten
verzorgen. Zij heeft haar ambitie waargemaakt en probeert op haar plaats
Duitsland te helpen de victorie te bereiken. Zij gelooft in de idee van de
Weltmission en wordt daarin zelfs zo fanatiek, dat zij ijverig de anti-Joodse
Nazipropaganda onderschrijvend, een bijna intieme medezuster Liliya verraadt.
Maar
de constante aanvoer van een grote stroom gewonden, Friedhelm inbegrepen, stelt
haar hevig teleur. “Ik ben een Duitse vrouw” zei ze ooit, maar de glans gaat er
vanaf. Door terreinverlies moet haar Duitse overvolle lazaret regelmatig
verhuizen. Als zij als laatste achterblijft bij de dodelijk gewonden en een
Russische soldaat intimiteiten wenst, wordt zij gered door de Russische
commandant: niemand minder dat Liliya, de Jodin die zij verraden heeft. Als zij
vraagt: ” waarom redt je mij? “ is het antwoord dat dat is omdat anders de
geweldspiraal altijd doorgaat.
Charlotte
is het personage in de film dat zich trots “Ich bin eine Deutsche Frau” noemt
en ze vertegenwoordigt daarmee een bevolkingsgroep van naïeve, eenvoudige, meegaande,
beïnvloedbare en toegeeflijke Duitsers. Zij kan de grote politiek niet
beoordelen en gelooft graag in de boodschap dat door strijd een betere wereld
te bereiken is. Als je daar je leven voor moet wagen dan doe je dat, want het
groepsbelang, het vaderland, gaat voor je persoonlijke welzijn. Maar als ze de
beestachtigheid van de oorlog aan den lijve ervaart, verkeert haar
vaderlandsliefde en zelftrots in subversief gedrag. Ze saboteert dan de Duitse hulpverlening
aan de gewonden die naar het front kunnen, door verkeerde medicatie voor te
stellen. Dan hoeven ze nog niet naar het front terug. Charlotte doet nu
hetzelfde als de door haar verraden Liliya, die als Joodse arts Duitse gewonden
verpleegt omdat tussen menselijke slachtoffers geen verschil is. Ze vervolgt
haar taak in een Russisch lazaret.
2e VIKTOR
GOLDSTEIN
Viktor
is een heel ander type dan zijn vrienden. Hij is van Joodse afkomst, iets dat
hem de laatste jaren ongerust maakt. Hij ervaart een politiek aanzwellende haat
over het bestaan van de Joodse gemeenschap. Het is de bedoeling dat hij het
kleermakersbedrijf van zijn vader overneemt, waarbij hij zich heimelijk toelegt
op vrije en gedurfde creaties. Viktor is de vaste vriend van de typisch
Duitse Greta, ook een van de vijf. Zij brengt vrolijkheid in zijn bedrukte
leven en verlicht zijn angstig stemmende toekomstverwachting.
De
sombere Viktor voelt zich minderwaardig aan het blanke ras, wat mede wordt
veroorzaakt door de wijd verbreide boodschap dat zijn vriendschap met Greta een
geval van rassenschande is. Hij wil emigreren naar Amerika.
Een
door Greta voorbereide vluchtpoging mislukt echter totaal en hij wordt op
transport gesteld naar Polen. Daar komt hij als door een wonder bij de
partizanen terecht en bestrijdt vanuit die plek de Duitse bezetting. Hij neemt
daarbij de moeilijkste verzetstaken op zich om door een heldenrol zijn Joodse afkomst
te verhullen. Want ook partizanen maken korte metten met de Joden. Bij een
treinoverval op een Jodentransport laat hij openlijk de gevangenen vrij. De
executie is aanstaande. Het loopt echter anders en hij komt in het strijdgewoel
oog in oog te staan met Friedhelm, de vertrouweling van de Nazi commandant ter
plaatse. Friedhelm krijgt opdracht Viktor te liquideren, eins, zwei...
Viktor en zijn familie kunnen staan voor het
prototype van een Joods gezin dat zich geheel weet opgenomen (zijn vader was Duitse
oorlogsveteraan WO I) in de Duitse samenleving. Toch blijkt het geen
onvoorwaardelijke acceptatie te zijn. De door rassenhaat gevoede angst dat de
Joden de ondergang van Duitsland beogen, treft Viktor in zijn ziel: hij voelt
zich er minderwaardig door, lijdt identiteitsverlies en hij wordt tot wanhoop
gedreven als zijn vader maar in de goede bedoelingen van de overheid blijft
geloven. Hij besluit te vluchten uit onmacht, lethargie en ongeloof over wat
mensen elkaar kunnen aandoen. Maar een misplaatst vertrouwen in de medewerking
van Greta’s Duitse vriend Dorn, wordt hem fataal. Echter, zoals dat voor het
gehele Joodse volk geldt, past ook op Viktor het etiket van overlever. Steeds
weet hij zich weer uit de nesten te werken.
2f GRETA
Greta
is een aantrekkelijke jonge vrouw die uitdagingen zoekt. De grote politieke
idealen laat ze links liggen. Ze is steeds op zoek naar mogelijkheden voor
zichzelf. Greta heeft ambities om zangeres te worden zoals haar grote voorbeeld
Marlene Dietrich.[1]
Haar vriend Viktor is Joods en dat levert haar in de aanloop naar de oorlog
veel kritiek op. Van rassenschande wil ze echter niets weten, als zij het maar
goed heeft. Op het afscheidsavondje in 1941 voert zij dansacts op tegen de
achtergrond van verboden moderne dansmuziek volgens het ritme van de Swing. Het
vrijelijke optreden werd echter verraden aan de lokale nazi commandant Dorn
(Mark Waschke). Die valt daarop het huis binnen en Greta moet zich melden voor
een nadere verklaring. Maar opportunist als ze is, ze ziet kans om Dorns hulp
te organiseren voor radio optredens als zangeres, uiteraard tegen betaling met vrouwelijke
diensten. Viktor vertrouwt haar intussen volkomen en ontwerpt zelfs als
kleermaker een galajurk voor haar optredens.
Viktor
ziet zijn toekomst met een Duits meisje somber in en Greta besluit dan Dorn tot
hulp aan Viktors vlucht te bewegen. Uiteindelijk valt Dorn voor haar avances en
verzorgt hij met tegenzin identiteitspapieren voor Viktor. Hij kan als Müller
naar Parijs en Marseille naar Amerika. Maar Greta is te naïef gebleken en
Viktor loopt in de val. Greta zet intussen haar inmiddels luxe leventje voort.
Ze is erg gelukkig met Dorns voorstel om op tournee te gaan en in Warschau voor
soldaten optredens te verzorgen. De grote Greta delTorres komt zingen! Als ze
echter van Dorn verneemt over de Endlösung (Viktor komt in gevaar!) schroomt ze
niet haar weerzin daarover te doen blijken. Ze chanteert hem zelfs met de
ontrouw tegenover zijn vrouw. Dorn neemt dat niet en ze wordt wegens defaitisme
gevangen gezet. Te laat voor haar komen berichten door dat de nazi’s terrein
verliezen. Dorn legt haar, zijn enige vertrouweling die later zijn gelukkige
gezin kan ruïneren, het zwijgen op.
Greta
is in alle opzichten een stereotypische Duitse die van de nood een deugd maakt.
Ze heeft geen gewetenswroeging over haar ontrouw jegens Viktor omdat zij weinig
principieel is of handelt. Bovendien is het voor een goed doel: Viktor redden.
Ze beleeft de zichtbare armoede van de Berlijners onaangedaan als zij in een
auto met chauffeur wordt rondgereden als een grande dame. Er is zelftrots in
haar houding omdat ze vindt dat ze veel bereikt heeft. Dat daarvoor principes
moesten worden verloochend, telt even niet. Als het nodig is en de
omstandigheden veranderen, dan verandert ze mee. Ze buit haar vrouwelijke
schoonheid uit waar ze kan. Maar eenmaal zingend aan het front ziet ze hoe
mensen creperen en lijden onder het regime van Dorn en de zijnen. Ontwijken van
die ellende lukt haar niet meer. Ze durft nu wel met doodsverachting openlijk
de Endsieg te betwijfelen. Maar vanaf dat moment is haar lot bezegeld en dat
van talloze Duitsers die de verachtelijke nazi-ideologie waagden te
weerspreken.
3 Nabespreking
De
filmserie Unsere Mütter, unsere Väter
doet een dappere poging om vragen te beantwoorden over de achtergronden van de
Tweede Wereldoorlog. Hoe de jongeren van toen, en later als vaders en de
moeders, in het leven stonden.
Via
vijf vrienden dringen we door tot de essentie van het toenmalig bestaan: een
berooid Duitsland dat ten diepste vernederd was door de geallieerde
schatplicht. De toenmalige Duitse samenleving was rijp voor een belofte van een
nieuw bestaan zonder materiële zorgen. Dat werd haar dan ook door middel van een
intensieve propaganda voorgespiegeld door de politieke leiding
De
vijf vrienden hadden verschillende motieven om bij het Duitse visioen aan te
klampen. Alleen voor de Joodse Viktor was het duidelijk dat in het Nieuwe
Duitsland geen plaats voor hem was.
De
groep ‘Wilhelm’ schaarde zich aanvankelijk voluit achter de droom van de
Nazi’s: een Blitzkrieg voeren en over enkele maanden overal in Europa de Duitse
vlag laten waaien.
De
groep ‘Friedhelm’ was grondig tegen oorlog voeren en trachtte door ontwijking, lijdelijk verzet en tegenspraak de samenleving
te ontnuchteren. Tevergeefs. De roes van de overwinning bracht teveel mensen in
extase. Echter door het repressieve nazi-klimaat werd hun groepsstem nauwelijks
gehoord. Maar hun plichtsgevoel en trouw tegenover de natie was toch sterk
genoeg om aan een beter Duitsland te willen meewerken.
De
groep ‘Charlotte’ was evenals de groep ‘Wilhelm’ van meet af aan enthousiast
over de Groot-Duitse gedachte. Door vaderlandsliefde overweldigd kon men in
vervoering geraken en was de groep te bewegen grote offers te brengen.
De
groep ‘Viktor’ is van Joodse origine en geloofde aanvankelijk onverflauwd in
een wereld waarin een plek was voor iedereen. Ook toen er strakke regels kwamen
voor niet- Ariërs vertrouwde de groep op de morele waarden binnen de natie.
Maar de Joden waren al van ouds bekend met een underdog positie in onverschillig
welke samenleving, en dus was naast het vertrouwen ook altijd behoedzaam
inzicht gewenst. Veel mensen uit die groep waren daarom op tijd geëmigreerd,
nog veel meer anderen die dat niet konden werden gedeporteerd.
De
groep ‘Greta’ omvat een bevolkingsgroep die niet politiek actief is maar alle
energie aanwendt voor het eigen dagelijks bestaan. Dat maakt ze gevoelig voor
veranderingen, want door veranderingen ontstaan nieuwe kansen. Onbekende
mogelijkheden zijn echter vaak riskant en deze groep heeft het opportunistische
streven dan ook vaak met de dood moeten bekopen.
4 De historische
achtergrond
Duitsland
had eind 1939 bijna twintig jaar gezucht onder de herstelbetalingen voortkomend
uit de verloren Wereldoorlog I. Toch ontstond er toen opnieuw een sfeer waarin
de vernederde bevolking een oorlog werd ingetrokken. Hoe kon het dat Duitsland
in zo’n korte tijd na het eerste debacle zich weer in een dergelijk avontuur
stortte?
Om
dat te begrijpen moeten we terug naar de negentiende eeuw waarin zich het
volkse denken ofwel de Germaanse ideologie begon te manifesteren. Dat kwam allereerst
door de ideeën van de theoloog Johann Gottfried Herder[2]
(etnisch nationalisme: een volk bestaat
uit mensen met gezamenlijke kenmerken die op natuurlijke wijze met hun omgeving
verbonden zijn). Vooraan in de
negentiende publiceerde Johann Gottlieb Fichte aanvullend daarop zijn gedachten
over de kenmerken van een volk[3]
( een volk met culturele rijkdom maar zonder sterke staat is ten dode
opgeschreven). Fichte werd een voorvechter van de politieke (lees Duitse)
eenwording en had om die reden geen al te positief oordeel over mensenrassen
zonder eigen land zoals de Joden in de diaspora.
Aldus
kreeg het romantisch nationalisme theoretisch voet aan de grond, maar op het
Weense congres in 1813 was daar nog weinig van te merken. De Duitse bondsstaat
was geen centraal bestuurde politieke eenheid maar bestond uit 39 kleine staten
die zich echter wel verbonden voelden in de term ´het Duitse volk.´ Dat kwam mede omdat de Franse Revolutie en
Napoleon als bezettingsmacht de praktische behoefte aan eenheid van de Duitse
staten had opgeroepen. Exponent hiervan waren de nationalistische Burschenschaften, die zwaaiden met de nieuwe
Duitse vlag in zwart, rood en geel.
Hoewel
de tendensen bleven, duurde het nog tot 1848 al eer een Duitse Revolutie de
bestaande orde liberaliseerde. Einheit, Freiheit und Macht was het devies.
Bismarck gaf de revolutionaire beweging vleugels maar wel met een conservatieve
inslag. [4]
Na een uitgelokte en gewonnen oorlog tegen Frankrijk onder Napoleon III sloten
de Zuid-Duitse staten bij Bismarck aan en ontstond het Tweede Keizerrijk
Duitsland in 1871.
Er
brak een periode van welvaart en bevolkingsgroei aan waarin een krachtig
conservatief nationalisme van staatswege werd bevorderd. Buiten de
eenheidsstaat, zo vond de bestuurlijke elite, waren de ordeloze liberale horden,
democratische arbeidersorganisaties en joden te vinden die de gedeelde waarden
van God, keizer, het gezag en het vaderland onderuit probeerden te halen.[5]
Maar noch het staats-nationalisme noch
het romantisch nationalisme was opgewassen tegen de opkomst van het Völkisch
Nationalisme dat zich vanaf 1900 deed gelden. De Duitse Kultur en niet de
westerse Zivilisation passen bij het Deutschtum van Duitsland, vonden de
aanhangers. Hieruit kwam een beschavingsideaal voort dat sterk genoeg was om ervoor
te willen vechten. Duitsland verheerlijkte zichzelf als superieur aan de
liberale buurlanden. Die waren zelfs een gevaar voor het Deutschtum met haar
hoge Kultur. Keizer Wilhelm II die vanaf 1888 keizer was bevorderde in
Duitsland de militaire dictatuur die gesteund door ultranationalisten
aanstuurde op expansie van het Duitse territoir. Dat was trouwens geen puur
Duits streven. Veel Europese landen hadden in de negentiende eeuw hun gebied
uitgebreid door kolonisatie van Afrika. Een sterk individueel besef van Duitse afkomst en het collectief beleefde
Deutschtum genereerde een euforische samenleving. Er werd een Weltpolitik
geformuleerd gericht op het verkrijgen van Weltmacht. Hierbij zou Duitsland via
een revolutie zijn elan weer terugkrijgen. Dank zij de groeiende bevolking, de grotere
economische macht op wereldschaal en het
sterke leger dacht Duitsland zijn Weltmission (hoge Kultur brengen) te kunnen
volvoeren.
Maar
Duitsland verloor de oorlog 1914-1918 en werd belast met veel te zware
herstelbetalingen. Duitsland beleefde de nederlaag massaal als een vernedering
van het Duitse volk. De utopie van een nieuw wereldrijk moest worden geijkt met
de werkelijkheid en dat frustreerde vooral de massale aanhang van het Völkisch
Nationalisme. Het was dan ook logisch dat die ideologie opnieuw tot leven kwam.[6]
Het ideale Duitsland werd voorgesteld als een haalbaar concept van een nieuwe
Duits-Pruisisch socialistische staat. Dit denken kreeg een krachtige impuls
doordat Adolf Hitler de gefrustreerde bevolking ermee nieuwe hoop gaf. En
passant verklaarde men de interne vijand, de joden, als oorzaak van de verloren
oorlog.[7]
Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer leefde weer op. Het arme Duitsland kreeg nog
een slag te verwerken na de beurskrach van 1929. Maar de crisis versterkte de
samenhang onder de vernederde bevolking en maakte haar rijp voor massale
overgave aan de radicale praktijk van de nationaalsocialistische ideeën. De droom van een nieuw rijk met voor iedereen
Lebensraum (in het Oosten te vinden), zo geraffineerd gebracht door Hitler, sloeg
aan. Maar volgens Hitler was er een factor die de verwezenlijking van die droom
tegenhield: de joden.
Toen
Hitler alle politieke organen, inclusief president Hindenburg, ervan had
overtuigd dat slechts één leider goede en snelle beslissingen kon nemen, kon
hij met ongedeelde macht zijn gang gaan en bouwde hij een totalitaire staat op.
Slim speelde hij in – door middel van propaganda, rituelen en symbolen – op het
volkse nationalisme dat immers droomde van een sterk Duits volk dat nooit meer
vernederd kon worden.
In
een totalitaire staat is de Gleichschaltung van het hele maatschappelijke leven een belangrijk
doel. Door de volledige beheersing van alles en iedereen konden oude structuren
worden afgeschaft en nieuwe (Hitlerjugend) worden ingezet om het doel (oorlog
voeren om Lebensraum en ras zuivering) te bereiken. De buitenwereld inclusief
de Joden was de grote vijand. Dus begon Duitsland een grondig voorbereide
strijd tegen de westerse Zivilisation en eliminering van het Joodse volk.
Volgens
Jaap Moelker (95, ex-dwangarbeider) heeft de Nazi propaganda toen vooral de
nadruk gelegd op de rechtmatigheid van de annexatie van gebieden waar de
bevolking zelf had geopteerd voor de Anschluss met Duitsland (Saarland,
Oostenrijk). Toen na de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 Engeland en
Frankrijk aan Duitsland de oorlog verklaarden wegens contractbreuk van het pas
gesloten Molotov-Ribbentrop-pact, werd dit aan de Duitse bevolking verkocht als
een aanval op Duitsland. De bevolking reageerde daarop met massale steun voor
de verdediging van Duitsland.
5 Oordeel
De
miniserie Unsere Mütter unsere Väter is
een interessante oorlogsfilm. Hoewel de kijkers weten hoe de oorlog afliep,
wordt deze door het gekozen perspectief in de film toch op een geheel nieuwe
wijze uitgelicht.
Op
sommige details is kritiek mogelijk. Enkele gebeurtenissen zijn te toevallig om
als realistisch te kunnen worden aangemerkt. En er is ook kritiek gekomen van
de Poolse overheid, omdat de Poolse partizanen in de film worden neergezet als felle
antisemieten.
Maar
verder krijgt de serie van mij lof toegezwaaid voor de manier waarop geprobeerd
is de positie van jongeren in oorlogstijd te belichten.
Het
camerawerk is subliem. Prachtige natuurbeelden, macro opnames van sporen die
verschrikkingen doen vermoeden, realisme in de uitwerking van een veldslag, het
draagt alles bij aan de beleving van echtheid. De beeld uitsnede varieert daarbij
sterk van extreme close-up (verbrand gelaat) naar longshot ( winters Rusland).
Via parallelmontage wordt regelmatig beeldrijm toegepast (via herhalingen ).
Wat
ik ook goed vind, zijn de korte shots per personage: scènes over personage A
worden al snel onderbroken door een kort shot (1-2 min.) over personage B, C,
D, of E en weer terug. Daardoor kan de kijker moeiteloos de vijf verhalen als een
doorlopende voorstelling blijven construeren.
De
film heeft via IMDB terecht een 8,5 gekregen van de kijkers.
Middelburg,
30 mei 2019
[1] Marlene
Dietrich is naar Amerika gevlucht voor Hitler. De ironie wil dat Hitler haar
zag als een prototype van een Duitse vrouw en graag zag dat ze terugkwam. Dat
heeft nooit willen doen tijdens de oorlog. Haar lied Lili Marleen werd
uitbundig gezongen door de soldaten van beide kanten.
[4] Bismarck
richtte de Noord-Duitse Bond op met een regering die alleen aan de Koning van Pruisen als Bondshoofd
verantwoording schuldig was en die de democratische gekozen Reichstag niet
hoefde te vrezen.
[5] L. A. H.
Wessels & A. Bosch red., Veranderende
grenzen, Nationalisme in Europa 1815-1919 (Heerlen 1992) 406.
[6] Arthur
Moeller van den Bruck, Das Dritte Reich, (Berlijn
1923).
[7] Dit is
bekend als de ‘dolkstootlegende’ de nederlaag die niet op het slagveld is
opgelopen maar door een laffe achterbakse ondermijning van de staat door de
joden.
