RECENSIE
ANALYSE VAN DE ROMAN MOOI DOOD LIGGEN (A. F. Th. v. d. Heijden)
Leen Moelker
Boek: ·Mooi Dood
Liggen;
Auteur: A. F. Th. v. d. Heijden;
Jaar: 2018;
Uitgever: Em. Querido´s Uitgeverij b.v.
Druk: Eerste;
ISBN: 9789021416434/NUR 301;
Prijs: 22,99 euro;
CPNB: week 50 nr. 50. WK 51 geen;
Aantal bladzijden: 364;
Beoordeeld: 21 december 2018.
|
Schrijvers
als Japin zoeken het meer in wat er vroeger gebeurd is zonder dat dit oeuvre
gerekend kan worden tot de historische roman.
Van
der Heijdens observaties van het detail zijn spreekwoordelijk nauwgezet en vaak
stilistische juweeltjes. Hoe draagt Mooi
Dood Liggen aan die karakteristiek bij? Is het een meesterwerk?
1 Synopsis
Een
Russische journalist, Grigori Moerasjko, heeft zich na deelname aan de
Tsjetsjeense oorlog, ontpopt als politiek activistische anti-Kremlin
journalist. Het Kremlin probeert hem te laten zwijgen en daarom wijkt hij met
Yulia, zijn vrouw en twee kinderen uit naar Oekraïne. Daar is hij op het moment
dat een burgervliegtuig MX17 wordt neergeschoten boven het gebied van de door
Rusland gesteunde Separatisten in Oost-Oekraïne. Tijdens het onderzoek op de
crash site ontmoet hij de Nederlandse Natan Haandrikman, ook journalist, wiens
ouders bij de ramp zijn omgekomen. Hun beider onderzoeksgegevens zullen ze ter
beschikking stellen van het internationale onderzoekcollectief Joint
Intervention Team. Hun bedoeling is om later te getuigen voor het
Internationaal Strafhof.
De
Oekraïense geheime dienst komt een Russisch moordplan tegen Grigori op het
spoor en motiveert hem via een nepaanslag de schuldigen te helpen grijpen.
Deze
actie loopt treurig af en Grigori geraakt in een isolement tot op de dag voor
de zitting van het Strafhof. Dan gebeuren er vreemde dingen.
2 Biografie A.F.
Th. van der Heijden (overgenomen
uit mijn blog over het boek Tonio )
De
schrijver A.F. TH. van der Heijden (Adri) is op 15 oktober 1951 (67) geboren in
Geldrop. Na het gymnasium studeerde hij een jaar psychologie en rechten. Haalde
het kandidaatsexamen filosofie en volgde enige tijd de studierichtingen
wijsgerige antropologie en esthetica. Hij wijdde zich vanaf 1978 geheel aan het
schrijven van literair werk. Van der Heijden had zich inmiddels in Amsterdam
gevestigd en trouwde op 24 december 1987 met Mirjam Rotenstreich,
journaliste/publiciste, geboren in Amsterdam op 20 november 1959 (52). Op 15
juni 1988 werd hun enig kind, zoon Tonio geboren. Op 23 mei 2010 kwam Tonio bij
een verkeersongeluk om het leven. In de
loop der jaren wisselde de familie van woonplaats tussen Amsterdam, Loenen op
de Veluwe en Amsterdam terwijl de locatie van de schrijver varieerde van
Italië, Wassenaar, Frankrijk en Amsterdam. Zijn werk is sterk autobiografisch.
Binnen zijn omvangrijke oeuvre zijn verschillende requiems opgenomen. Hij won meerdere
belangrijke prijzen.[1]
Uit zijn werk blijkt onder anderen dat Van der Heijden zich wel onder vrienden
begeeft, maar contact met de massa liever ontgaat.[2] Volgens
zijn vrouw dateert een zeker isolement van 2009.[3]
2 Mens- en levensbeschouwing
De
auteur kreeg van huis uit een katholieke opvoeding. Hij ontwikkelde
belangstelling voor de gebeurtenissen in zijn eigen tijd als gegevens voor zijn
romans.[4] In elk werk zijn wel autobiografische details
te vinden, heeft hij gezegd. Van zijn oriëntatie op de wereld wordt uitgebreid
verslag gedaan in een cyclisch ingericht oeuvre. Daardoor is er enige samenhang
tussen de verschillende romans. Maar een chroniqueur is hij niet: de feiten uit
de wereldgeschiedenis, bijvoorbeeld de moord op Sharon Tate en de huldigingen
van Oranje, vertakken zich globaal in de vertelde romangeschiedenis. Uit
verschillende titels blijkt ook zijn preoccupatie met de dood en neergang.
Mogelijk door zijn opleiding heeft hij belangstelling voor filosofische
vraagstellingen in combinatie met literatuur. Van der Heijden houdt twee tijden
strikt uit elkaar, die van zijn roman en de werkelijke tijd.[5]
3 Literair-
historische context
A.F.
Th. van der Heijden is als schrijver te plaatsen in de periode dat het
postmodernisme opkwam en ook weer plaats maakte voor vormen van nieuw realisme
(vanaf 1980). Daarin, in die moderne wereld, fragmenteert het leven steeds
sneller en dieper. Oude routines verdwijnen en snel opeenvolgende nieuwe
oriëntaties komen er voor in de plaats. Aan de andere kant ondergaat het
menselijke wereldbeeld een globaliseringsproces waardoor de (wereld)
samenleving steeds complexere structuren krijgt.
Die gebeurtenissen in de samenleving
krijgen bij Van der Heijden een prominente plaats in opeenvolgende werken zoals
in de romancyclus De tandeloze tijd
(tot nu toe 8 delen en er komt nog een slot). Ook het omvangrijke Homo Duplex is hiervan een voorbeeld, zij
het dat de vertelling over het heden aanknoopt bij parallellen uit de Griekse
beschaving.
Van der Heijden probeert dus ‘in de
breedte te schrijven’ door samenhangende gebeurtenissen en ontwikkelingen in de
tijd te boekstaven. Dat verklaart de omvang van zijn werk en de lange duur van
het schrijfproces. Sommige van zijn boeken bevatten 1000 bladzijden.
4 Oeuvre van de
auteur
Een
overzicht hiervan is in het boek opgenomen. Na Tonio volgden
2012
Uitverkoren;
2013
De Helleveeg; De tandeloze tijd 5;
2014
Uitverkoren Verhandelingen over het
panTONIOnisme; uitgebreid met de ‘Verschaming’;
2014
Gedichten Gods of de Vergrijpstuiver
(Kellendonklezing 2014);
2014
Kwijt in de tram;
2015
De ochtendgave (historische roman);
2016
President Tsaar op Obama Beach (roman,
exclusieve uitgave voor de NRC);
2016
Kwaadschiks De tandeloze tijd 6;
2016
Kastanje aan de Zee. De tandeloze
tijd 7;
2018
Mooi Dood Liggen (roman).
5 Genre
Mooi Dood Liggen is een roman van het type
sleutelroman. Het kenmerk hiervan is immers dat auteurs hierin op de tijdgeest
reflecteren via verzonnen namen die iedereen herkent.
6 Structuur
Het
boek is voor een werk van Van der Heijden niet erg dik. De onderverdeling luidt
Deel
I DE HOLLE ZERK 7-24 6 korte hoofdstukken (Arabisch)
Deel
II MOOI DOOD LIGGEN 25-345 54 hoofdstukken (Romeins)
Deel
III SATAN IS HIER 347-364 4 hoofdstukken (Arabisch)
Deel
IV VERANTWOORDING 365 -
Veel
hoofdstukken beginnen met een vaststelling in de voltooid tegenwoordige tijd.
Dat verlevendigt de tekst.
Verder
maken witruimtes deel uit van de structuur. Een goed voorbeeld is te vinden in
29 waar de innerlijke gedachtestroom overgaat in een beschrijving van de
werkelijkheid.
Deel
1 heet De Holle Zerk omdat daarin zo
duidelijk de onmacht van de VN blijkt. In het gebouw van de VN worden holle
frasen en tirades gebezigd. Wat men daarin nastreeft – de menselijke vrijheid,
de rechtvaardigheid – is verworden tot leeg gepraat.
Deel
2 bevat het levensverhaal van Grigori
Moerasjko vanaf diens 20e jaar. De geschiedenis wordt niet
chronologisch verteld maar via flash backs ingelast. Dit verhaal is als
structuurelement te zien als ‘het gevonden document’ waaromheen het allemaal
draait in deze roman. Aangezien het brondocument in het Russisch was geschreven
gaat aan dit deel een ’Aantekening van de Vertaler’ vooraf. Die vertaler is
Natan Haandrikman.
Deel
3 sluit aan bij deel 2 doordat een andere verteller de geschiedenis verder
vertelt.
Een
citaat uit King Lear (Shakespeare)
geeft na het titelblad een idee over het thema: waarheidsvinding.
7 Thematiek
(schijn)Dood
Contemporaine
geschiedenis
Onmogelijke
Liefde
Politieke
spelletjes
Oorlog
Vrede
Kameraadschap
(nep)Slachtofferschap
Vergevingsgezindheid
8 Vertelsituatie
en Perspectief
In
deel 1 en in deel 3 is Natan Haandrikman de ik-verteller;
In
deel 2 zien we alles vanuit het perspectief van Grigori Moerasjko als
ik-verteller.
Er
is dus steeds één gezichtspunt en dat belemmert een goede karakterisering van
en identificatie met andere personages. Met andere woorden, van de vader,
Yulia, Natan, Tsaar, Trumpet, Portoegaj en anderen krijgen wij een eenzijdig
gekleurd beeld voorgezet, waarbij we niet kunnen doordringen tot de wezenlijke
karakters.
9 Stijl
Van
der Heijden zorgt ook in dit boek voor stilistische hoogtepunten. Vooral het
gebruik van verrassende woordcombinaties (sleepvoetige werkelijkheid,
schuifstapjes, miesmacherige dronkaard, struikelzinnen) bevordert het
snelle begrip van de tekst. Daar
tegenover staat dat Latijnse zinnen (soms niet vertaald) en anderstalige
uitdrukkingen (Russisch, Oekraïens en in
de moderne talen) even tot nadenken dwingen.
Neem
de uitspraak Imperare sibi maximum imperium est ( 286). En in hetzelfde
gesprek tussen de exorcist en Grigori valt ook nog ‘Impedit ira animum ne possit
cernere verum.’ Als je die
gevleugelde uitdrukkingen niet spontaan kent stokt het lezen. Dan geldt: eerst
opzoeken en verklaren dat hier Grigori een duivel uitdrijver raadpleegt om af te komen van dwang gedachten over zijn
vernietigingsactie gericht op Tsaar. Wat onderstreept wordt door de citaten
die, vrij vertaald, betekenen dat
zelfbeheersing de grootste heerschappij is en heel erg boos worden de werking
van de geest tegengaat. Dat beneemt het uitzicht op de waarheid.
De
tekst kenmerkt zich door een divers taalgebruik. In het algemeen bezigt de auteur een direct
mededelend woordgebruik zonder al te veel beeldspraak. Maar soms vallen vergelijkingen op: “De Krim hangt onder Oekraïne
als een gondel onder een luchtballon” (93). Een enkele keer is het de metafoor
(moordscene als filmset (140), dan weer archaïsche taal (‘ure des doods’) of
spreektaal (‘knullie’, en ‘zo helemaal 2015’) die de tekst een grote levendigheid
geven.
De
tekst bevat veel intertekstualiteit (waarover later) en ademt een sfeer van
cynisme: ‘ Mijn Kievse parvenu’s’, ’Chocolade Paashaas Porosjenko’, ‘de
godvergeten snobs.’ Dat laatste is terug te voeren op de gebeurtenissen zelf
die beschreven zijn met vele
verwijzingen naar onrecht en dood.
10 Tijd en Ruimte
Globaal
valt de geschiedenis tussen 1977 en 2018, het leven van het personage Grigori.
De
epische of geografische ruimte betreft een veelheid aan plaatsen van handeling
zoals Kiev en Oost- Oekraïne, Moskou, Grozny, New York, Den Haag.
De
psychologische ruimte is vooral voor het personage Grigori beperkt. Als gevolg
van oorlogservaringen in Tsjetsjenië wil hij als journalist het Kwaad uitroeien
(een veel te ambitieuze doelstelling). Daarnaast voelt hij zich opgezweept door
zijn vrouw die een compromisloze strijd van hem wenst. Zijn onderzoeken richten
zich speciaal op catastrofes zoals bij de MX17 waarover hij de waarheid bekend
wil maken. Maar de hele wereld is tegen hem en
aldus wordt hij als gemakkelijke
prooi door zijn omgeving ‘ter slachtbank geleid.’
Zijn
vriend Natan Haandrikman denkt ruimer en is een vredestichter. Maar zijn vrouw
Branda daarentegen heeft zelfmoord neigingen. Evenals Yulia aan Natan bekende
dat ook zij op punt heeft gestaan Julia uit Shakespeare’ s Romeo et Juliet in haar zelfdoding te volgen.
Hoewel
in het boek de meeste personages een vaag profiel hebben, weten we van Grigori
’s vader dat hij in gevangenschap leeft.
De
korte hoofdstukken dragen bij aan de afwisseling in het lezen maar de
verteltijd (leestijd) is soms wel erg lang ten opzichte van de vertelde tijd.
In het mortuarium gebeurt vrijwel niets terwijl toch hoofdstukken lang het
verhaal doorgaat in een gedachtestroom.
11 Personages
·
Grigori Moerasjko, journalist en hoofdpersoon;
·
Natan Haandrikman, journalist vriend van de hoofdpersoon;
·
Yulia Isinbajeva, echtgenote van de hoofdpersoon (Djoela);
·
Volja en Oljetska, de kinderen van Grigori en Yulia;
·
Nazar Portoegaj, hoofd van de Oekraïense geheime dienst;
·
President Tsaar van Rusland;
·
President Trumpet van de Verenigde Staten;
·
Prigov en Zakarin, Russische agenten;
·
Nog enkele randpersonages als Baboesjka (oma), Stepanov (exorcist).
12 Titelverklaring
De
titel “MOOI DOOD LIGGEN” stamt van een term uit de theaterwereld. Het is eigenlijk
schijndood en dat sluit goed aan bij het toneelstukje dat Grigori heeft
opgevoerd. De titel wordt op de omslag grafisch ondersteund met een beeld van
een dode zwaan. En dat verwijst weer naar het ballet Het Zwanenmeer uit 1877.
Hierin is de dood de uitkomst van een onmogelijke liefde. Grigori moest
gewaarschuwd zijn toen hij met Yulia in Sebastopol(72) op de Krim getuige was
geweest van een olieramp waardoor vele witte zwanen de – zwarte – dood vonden.
Mooi worden zwanen metaforisch als donzen gondels aangeduid,
13 Motto
De waarheid is een
hond en moet in ’t hok; ze moet afgeranseld worden, terwijl juffer hazewindjen
aan den haard mag staan en stinken Uit: Shakespeare, King Lear (vert. Burgersdijk)
Hoewel
dit citaat nog voor het colofon vooraan in het boek is opgenomen ben ik geneigd
dit toch als motto te zien. De tekst wijst vooruit naar de inhoud van het boek
waarin de hoofdpersoon hartstochtelijk op zoek is naar erkenning van de
waarheid. Maar met die waarheid blijkt de wereld niet veel op te hebben: ze
wordt zelf gemuilkorfd maar de alternatieve feiten worden voor waar gehouden.
14
Intertekstualiteit
Het
gehele boek is doortrokken van intertekstuele elementen. Dat voelt vertrouwd
maar soms lijkt het gebruik van bekende culturele uitingen uit het heden en verleden
fragmentarisch. Het gaat dan veelal om korte vergelijkingen of om de koppeling
van twee begrippen zoals bij de zwartepieten discussie.
Enigszins willekeurig bij elkaar gezet gaat
het om de volgende bronnen.
*Bijbel
(Vader van Grigori schrijft een boek De hel van Jezus. Hoe kan deze Vredevorst
de wrede en onrechtvaardige aarde uitzoeken om mensen gelukkig te maken.
Onbegonnen werk);
*Literatuur
-
Tsjechov schreef over menselijke ellende die hij waarnam als arts;
-
Shakespeare: Romeo et Juliet (Yulia
is naar Juliet genoemd, Juliet die in de slotscene van Shakespeare’s drama voor
de eigen dood kiest);
-
idem King Lear de goed willende
koning die worstelt met wat rechtvaardig is, of hij nog wel autoriteit verdient
als koning en hoe hij de mensen kan verzoenen;
-
Russische Sprookjes (Zwanenmeer waarin Odette de dood verkiest);
-
Anna Karenina, Lolita, Madame Bovary (grote vrouwenromans over onmogelijke
liefdes met dodelijke afloop);
*
Filosofie
-
Schopenhauer (wereldwilfilosofie waarin pessimisme de boventoon viert ): willen
is lijden);
-
Sartre (een pen is geen ploegschaar);
Vergelijk Jesaja 2:4 en Micha 4:1-3;
- Marx (utopisch denken dat door de
werkelijkheid wordt ingehaald);
*Film
-
Eisenstein, Pantserkruiser Potemkin (verzet
tegen de Russische staat);
-
Tarantino, Pulp Fiction (leven in een
schijnwereld);
-
Shadyac, Liar Liar waarin een steeds
liegende advocaat ervoor kiest altijd de waarheid spreken;
*
Folklore
- Sebastopolwals (vooral door ouderen
Sebastopol gedanst. Heimwee naar vroeger);
-
Piazolli, Maria de Buenos Aires:
tango opera uit hedendaags Sebastopol (dorpsfeest);
-
Exorcisme uit Mexico: overgenomen door Russen in Moskou (Grigori wil van dwang
gedachten af);
-
Het Jonassen, een Nederlandse traditie meegenomen naar Rusland;
-
Wysockocultuur, hoe de mens uit liefde voor de dood kiest;
*
Muziek
Rachmaninov,
Tweede Pianoconcert in C opus 18, een
romantisch opus veel gebruikt als achtergrondmuziek in films ter ondersteuning
van pathetisch-elegische scènes waaruit aangename weemoed spreekt. Het levert
altijd groot applaus op. In dit boek opgevoerd in een ironische betekenis.
15 Receptie
Het
boek is niet heel goed ontvangen: Quick
and Dirty noemt de NRC het. In de top 60 van het CPNB is het boek slechts kort
genoemd.
16 Bespreking en
Interpretatie
De
auteur merkt zelf vooraan in het boek op, dat het verhaal losjes gebaseerd is
op enkele nieuwsfeiten uit de lente en zomer van 2018.
Lezers
zullen dan ook moeiteloos de verschillende gebeurtenissen herkennen, evenals
sommige personages hun pendant hebben in de werkelijkheid.
Foto te vinden op (Fig.1)
Arkadi Babtsjenko ( Foto: http:// www.raamoprusland.nl ) 31 december 2018.
Toch
is het niet goed om dit boek te lezen vanuit het perspectief van handeling. Het
is geen feitenverslag. Maar wat is het dan wel? Tijdens het lezen herbeleef je
zaken die kort geleden ook daadwerkelijk plaatsvonden. Arakadi Babtsjenko die
voorleeft in de romanfiguur Grigori Moerasjko heeft op 30 mei 2018 heel de
wereld geschokt met zijn verhaal over de nepmoord.
De
structuur is simpel. Het begint met een inleiding op deel 2 en het eindigt met
een uitleiding op dat deel.
Toch
is het schijn zonder zijn want we lezen een roman die niet door de eerste de
beste auteur is geschreven. De betekenislaag vinden we terug in allerlei
details die oppervlakkig gezien het verhaal larderen, maar bij nader inzien echt meer voorstellen.
Nu geloof ik wel dat een ervaren schrijver als Van der Heijden kan putten uit
een breed palet aan beschrijvingen en connotaties (zie 17 Slot).
Van
der Heijden is een virtuoos in gevarieerd taalgebruik en dat straalt je vanuit
het hele boek tegemoet.
Bekijken
we de resultaten van bovenstaande analyse, dan valt een aantal dingen op. De
auteur legt bij zijn motievenkeuze het accent
op hun vermogen tot verbeelding van de ellende, teleurstelling,
onmogelijke liefde en vooral van de dood. Kennelijk heeft dat een bedoeling.
Hier is een pessimist aan het woord. Want zelfs
de vurige liefde tussen Grigori en Yulia eindigt vroegtijdig, evenals
dat gebeurt bij Odette en prins
Siegfried uit het Zwanenmeer, en Romeo et Juliet in het drama van
Shakespeare. Is de dood zo belangrijk?
De
werkelijkheid wordt op vele plaatsen in een sublieme stijl beschreven. Je ziet
het voor je: De honden blaften de
godganse dag in een schurftig soort roes, maar heel af en toe onderbroken door
een slikbeweging en het verend neerlaten van een reusachtige giftong van blauw
gemarmerd roze, met een zwavelgele middenlijn(261).
Er
is ook punt van kritiek. De introductie in het verhaal van folklore als de
exorcisten, zwarte piet discussie, hooligans, tango-opera, straatdrinkers is
lichtelijk krampachtig verbonden met het kernverhaal. Ik vraag me af wat hun
cruciale rol voor het verhaal is? Is die er wel?
Verder
is het een prestatie om het actuele wereldnieuws zo snel in een roman te kunnen vangen.
Maar Van der Heijden is dat wel gewend want zijn hele oeuvre volgt in steeds
uitwaaierende kronieken de geschiedenis op de voet. In Advocaat van de hanen begint ieder hoofdstuk met een exacte
tijdsaanduiding.
Bezien
vanuit het perspectief van bewustzijn is de roman volgens mij een impliciete
aanklacht tegen politieke lafheid (Rusland verdonkeremaant het bewijs van
schuld aan landjepik en de ramp met de MX17), collegiale afgunst (de nepmoord levert
Grigori publiciteit op maar ook een volledig isolement) en tegen
onverantwoordelijke wereldleiders (die elkaar de hand boven het hoofd houden).
Deze zaken komen in allerlei groepen voor, niet in het minst bij de groep
schrijvers.
Daartoe
draagt bij onder andere dat de hoofdpersonen in een isolement raken door
het politieke spel en door de excommunicatie van collega’s wegens de
integriteitsvraag.
Mijn
eindoordeel is dat Mooi dood Liggen vlot geschreven is in een prachtige stijl. Sommige
onderdelen zijn te vergezocht.
17 Slot
In
de Volkskrant van 29 december 2018
wordt de auteur geïnterviewd. Hieruit rijst een beeld op van een auteur die al
jaren een geïsoleerd bestaan zoekt. Hij ontboezemt hierin dat hij niet anders
kan dan schrijven vanuit een enorme gedrevenheid om alles in de wereld in tekst
te vatten. Zijn succes met het boek Tonio
heeft hem veel collegiale jaloezie en kritiek gebracht. In de
schrijversgroep hangt een zure sfeer.
In
de inleiding stelde ik de vraag of het hier een meesterwerk betreft. Naar mijn
mening is dit boek geen topper van Van der Heijden. Wel is het zo dat er goed
in naar voren komt hoe fantastisch de auteur observaties in tekst kan omzetten.
Hij zal daar niet veel tijd aan hebben kunnen besteden, dus moet veel spontaan
zijn geschreven. Ik merk wel op dat het citaat van Sartre ook al voorkomt in
een ander boek van hem, en misschien geldt dat wel voor meer namen en situaties.
Hij schrijft ten slotte al veertig jaar romans en essays.
Het
was een leuke ervaring om zo kort na de feitelijke politieke nieuwsfeiten, die
zelfde gebeurtenissen aan te treffen in een roman, zij het met verschil. Want
in Mooi dood Liggen
komt
het tot een Strafproces tegen Rusland, wat momenteel (eind december 2018) in de
werkelijkheid nog lang op zich zal laten wachten. En de gifmoord op Grigori is
een herinnering aan de feitelijke aanslag op de rus Skripal in Londen.
Met
de aankoop van Mooi dood Liggen verwerft
u een boek in een nieuw genre: een boek over uw eigen leven of bestaan in de
enerverende wereld uit 2018.
Middelburg,
30 december 2018
[1] 1979
Anton Wachterprijs voor Een gondel in de
nacht
1986
Multatuliprijs voor De gevarendriehoek
1997 F.
Bordewijk Prijs voor De gevarendriehoek
1997 Generale
Bank Literatuurprijs voor Onder het
plaveisel het moeras
1997 De
Gouden Uil Literatuurprijs voor Het Hof
van Barmhartigheid en Onder het
plaveisel het moeras
2003
Schrijversprijs der Brabantse Letteren voor het gehele oeuvre
2007 AKO
Literatuurprijs voor Het schervengericht
2008 Tzumprijs voor de beste literaire
zin. Voor een zin uit Mim
2009 – De Inktaap- dé literaire
jongerenprijs van het Nederlandse taalgebied voor Het schervengericht
2011 Constantijn Huygensprijs voor het gehele
oeuvre (wordt vervolgd)
2012 NTR
Docententrofee voor Tonio Een
requiemroman
2012 LIBRIS
Literatuurprijs voor Tonio Een
requiemroman
2012 NS-Publieksprijs,
nominatie voor Tonio Een requiemroman
2013
P.C.HOOFTPRIJS
[5] Joost
Panhuyzen, Delft Integraal (2008 I)
31-35. Citaat van A.F. Th. van der Heijden: “Ik offer mijn werkelijke tijd op
aan mijn verbeelde tijd.”
