¢ Recensie
THE SQUARE is een onderhoudende film die lang blijft
hangen
Leen Moelker
Film: The Square;
Regisseur: Ruben Östlund;
Scenario: Ruben Östlund;
Productie: Plattform
Produktion, Arte France Cinema;
Distributie: Bac Films;
Taal: Zweeds, Engels,
Deens;
Release in Zweden:
25.8.2017; LAATSTE NIEUWS RELEASE IN NEDERLAND 9 NOVEMBER 2017
Duur: 142 minuten
Genre: drama/comedy;
IMDB ranking: 8;
Gezien: 27 august. 2017, Vlissingen;
Prijzen: Palm d’ Or 2017;
|
Dit soort vragen doemt ook op
in de film The Square van dezelfde
regisseur. In een ogenschijnlijk eenvoudig verhaal zitten enkele nijpende
maatschappelijke kwesties verpakt. Eervol werd de film de winnaar van de Gouden Palm 2017 op het
filmfestival in Cannes. Over welke
kwesties gaat het? Wat valt op in de cinematografie? Hoe behandelt de film de relatiepatronen
in de samenleving van de eenentwintigste eeuw?
Met deze vragen wil ik deze
film onder de loep nemen.
TIP: KPN HEEFT ALS AANBIEDER DIGITALE TV ONDER DE KNOP 'ON DEMAND' DE FILM "TOURIST" GRATIS BESCHIKBAAR
1 Synopsis
Christian (Claes Bang) is
hoofdconservator van het museum voor moderne kunst in Stockholm. Hij is bij
aanvang van de film druk bezig met de voorbereidingen voor de officiële opening
van de tentoonstelling rondom het kunstwerk “Het
Vierkant.”
Hij is gescheiden en op een
dag begint hem nog meer tegenslag te treffen. Toch weet hij zich iedere keer
wel handig te herstellen. Maar omdat zijn kunstfilosofie nauwelijks begrepen
wordt, valt de pers over hem heen en wordt hem in de media verspilling van
overheidsgeld verweten.
Een Amerikaanse journaliste
Anne (Elisabeth Moss) suggereert affectie voor hem en zoekt toenadering, maar
houdt hem vervolgens in haar greep.
Een nieuwe ramp treft hem,
als hij de controle verliest op de promotie trailer voor The Square.
Ook een act tijdens een diner,
na de overdracht van het kunstwerk en de opening van de tentoonstelling, is
geen succes. De menigte is in shock. De Raad van Toezicht stuurt aan op het
vertrek van Christian. De conservator geeft zelf op een persconferentie tekst
en uitleg. Er volgt een ‘kruisverhoor’ van
de kritische en aanwezige persmensen. Christian wordt onder druk gezet, maar
hij houdt stand.
2 Bespreking
2a Het Begin
Christian is gescheiden en
heeft drie kinderen tot 12 jaar. Hij is een sociaal bewogen man. Als de film
begint heeft hij mede met hulp van sponsors een conceptueel kunstwerk
aangekocht dat de wereld moet verbeteren. De voorbereidingen zijn in volle
gang: een oud ruiterstandbeeld wordt van zijn sokkel gehaald om ruimte te maken
en in de bestrating wordt een verlicht vierkant (The Square) aangebracht.
Oud wijkt voor nieuw, helden
van weleer worden bedankt, een andere toekomst breekt aan, dat lijkt de film
direct duidelijk te maken.
Christian wil een bijdrage
leveren aan de vreedzame samenleving tussen mensen. Hij wil de mensheid een
boodschap brengen met een door een Zuid-Amerikaanse kunstenares ontworpen
kunstwerk “Het Vierkant.” Het is een
concept waarbinnen een imaginair begrensde ruimte mensen positief met elkaar
willen communiceren en zich daardoor veilig voelen. Maar ze moeten wel die stap
in dat ruimtelijke vierkant willen zetten. Daartoe wil hij hen opwekken.
Er is kritiek. Hoe kunnen rijk en arm onbevangen in het vierkant stappen en liefdevol met elkaar omgaan. En allochtonen en autochtonen? En mannen en vrouwen, zijn die volledig aan elkaar gelijkwaardig?
Er is kritiek. Hoe kunnen rijk en arm onbevangen in het vierkant stappen en liefdevol met elkaar omgaan. En allochtonen en autochtonen? En mannen en vrouwen, zijn die volledig aan elkaar gelijkwaardig?
2b Moeilijkheden
Christian geeft zelf het
voorbeeld. Door een allochtone collega Michael ( Christopher Laessø) als adviseur te kiezen. Hij schiet toe als een vrouw
op straat bedreigd wordt. Maar dan blijkt dat ideaal en werkelijkheid ver uit
elkaar geraakt zijn.
Eerst wordt hij bestolen, en
als hij op advies van Michael daartegen in actie komt, komt hij opnieuw in de
problemen. Dan neemt een jong reclamebureau hem het initiatief uit handen, en
oogst hij bij het publiek hoon in plaats van enthousiasme. Als een door hem
voorbereide act veel te realistisch wordt uitgevoerd, wacht hem een moeilijk
gesprek.
Kijkers zullen moeiteloos
meevoelen met Christian en voortdurend denken: ‘wat zou ik doen in die situatie?’
Persoonlijk vond ik het gedrag van Christian
als volwassene en hoofdconservator van een groot
museum, niet altijd te volgen. Hem is naïviteit, goedgelovigheid en
dromerigheid te verwijten. Zo
run je geen museum. Aan de andere kant weet hij charismatisch sympathie op te wekken en mensen aan zich te binden.
Dat zijn belangrijke vereisten voor iemand die de belangen van een groot instituut moet behartigen en de
fondsenwerving ervoor moet verzorgen.
Hoe het ook zij, de
geschiedenis speelt zich af in een moderne stadssamenleving. Die is individualistisch, competitief, open
minded, multicultureel, democratisch ingericht, sociaal gedifferentieerd,
kortom, Christian leeft in een cultureel hoogstaande omgeving.
Maar daarbinnen bestaan talloze
conflictueuze rolpatronen.
Daarop wijzen ongeschreven
regels en kenmerken als: rijken bemoeien
zich niet met de armen, vrouwen en mannen worden niet gelijk behandeld in een mannenmaatschappij,
allochtonen zijn vaak betrokken bij criminaliteit, wat niet mainstream is,
wordt afgekeurd of riskeert verbanning, seks is macht.
Christian is een identificatiefiguur voor de welwillende
mens die zijn grenzen zoekt en die soms oprekt. Hij wil graag iedereen te
vriend houden bovenal zijn kinderen, maar ook
anderen die zijn pad kruisen. Dat kan natuurlijk niet, en je ziet hem dan
ook ontsporen wanneer hij het overzicht verliest en daardoor geen focus meer
heeft op de relevante taken van zijn team. Hij breit oorzaak en gevolg tot een
kluwen onontwarbare gebeurtenissen.
Overoptimistisch gestemd laat
hij zich verleiden door een Amerikaanse journaliste, terwijl hij beseft dat
machtsverhoudingen hierin een rol spelen.
Hij schokt zijn achterban met zijn experiment ‘mensen uit hun
comfortzone lokken.’ Christian wilde hen laten ervaren hoe het voelt zich in
een onzekere situatie te moeten begeven. Dat gebeurt immers ook bij ‘in het
vierkant’ stappen, waarbij mensen zich dienstbaar aanbieden aan de Ander.
Het publiek kan echter de conservator in het conceptuele
karakter van The Square niet volgen
en toont grote weerstand.
Zittend aan het openingsdiner
bijvoorbeeld, zien de mensen zichzelf
als begunstiger en toeschouwer die vermaakt moet worden. Maar dat pakt anders
uit. In plaats van toeschouwer worden ze uitgedaagd om aan een vuistgevecht van
mens tot mens deel te nemen.
2c Psychologie
The Square
laat mensen als individuen en als groepsleden zien. Anders dan in Tourist waarin Östlund, de regisseur,
inzoomt op één relatie tussen twee mensen, spelen zich in deze film ook
groepsprocessen af.
Uit de sociale psychologie is bekend dat mensen altijd streven naar een coherent zelf- concept. Dat komt tot stand door a. de situatie te beheersen, b. door verbondenheid met anderen en c. door de eigen rol als juist te evalueren. Een stabiel Zelf maakt aansluiting bij diverse groepen mogelijk, waarbinnen dezelfde waarden en normen worden gedeeld. Opereren binnen een groep geeft aldus veiligheid, controle, verbondenheid en een positief oordeel over zichzelf. Dat dient het behoud van eigenwaarde. Het is duidelijk dat buitenstaanders per definitie een bedreiging vormen voor de groepsidentiteit, zodat die met wantrouwen worden bekeken.(noot 2)
Laten we ons richten op enkele
voorbeelden uit de film The Square.
In de film lijkt het mij
onder andere te gaan om de man-vrouw relatie. Anne (Elisabeth Moss), een
Amerikaanse journaliste, is ambitieus en ze wil de waarheid boven tafel
krijgen. Ze lijkt echter op Christian, de machtige conservator van een groot
museum, geen grip te krijgen en ze begrijpt niet waarom. Ze gaat tot het
uiterste om daar achter te komen en ontmaskert haar tegenstrever ten slotte als
een persoon die wel status heeft in het elitaire decorum, maar feitelijk
slechts een gewone, zielig impotente man is, die zakelijk mislukt.
Anne fileert de
gedachtestroom van Christian in een kruisverhoor. Ze laat hem ervaren wat het
voor vrouwen moet betekenen dat hij zijn vriendinnen naamloos consumeert. Waarmee
ze de wereld kennelijk wil bewijzen dat vrouwen niet gelijkwaardig aan mannen
zijn. [1]
Groepsvorming is onvermijdelijk verbonden met
stereotypering. Dat de allochtone Michael (Christopher Laessø)
goed ingevoerd lijkt in de gemeenschap
uit de arme wijken vinden we als kijker niet vreemd. Dat hoort immers bij ons
beeld, dat allochtonen vaak oververtegenwoordigd zijn in kansarme groepen van
onze samenleving. Hoe verrassend is het dan dat Christian uitgerekend uit die
wijk eerlijke mensen weet aan te spreken. Inderdaad, hij werd bestolen door
criminelen uit een allochtonen wijk, maar niet iedereen is daar crimineel! Dat
is de les van de film – géén stereotypering asjeblieft – die immers verzoening
predikt en daarmee waarschuwt tegen onredelijke haat.
Een ander veel voorkomend verschijnsel
binnen het groepsgedrag is de uitwerking op het
individu van de sociale omgeving. Sociale
facilitatie is de positieve invloed
van anderen op onze
prestaties, terwijl sociaal lanterfanten het tegengestelde effect heeft: omdat anderen in de buurt
zijn hoef ik zelf niets te doen.
In de film The
Square maakt Christian gebruik van het eerste – de facilitatie – door de sponsors en vrienden
van het museum voor een diner bijeen te roepen. Maar tijdens het diner ontstaat
plotseling een heel andere dynamiek. Een aapmens ontvoert een vrouw en niemand
doet iets (ze ‘lanterfanten’). Iedereen lijkt te denken dat het maar een
spelletje met de werkelijkheid is en dat Christian wel zal ingrijpen. Maar
juist die mikt op het effect van onbalans, van ongemakkelijkheid, van innerlijk
conflict, van schaamte (als ik ingrijp en het blijkt maar een spelletje….).
Waarmee de theorie bewezen wordt dat mensen bij een onduidelijke hulpvraag naar
de ander verwijzen. Dit fragment toont ons welke processen zich in het algemeen
voordoen als iemand in nood is.
Er
is uit de film nog een laatste voorbeeld van een groepsproces te geven. De pers
is bijeengeroepen voor een nadere toelichting op een belangrijk perscommuniqué.
Christian zit de bijeenkomst voor en beantwoordt lastige vragen. Iedere aanwezige
journalist heeft zijn concept oordeel echter al klaar. Maar dan is er een
collega journalist die Christian aan een verhoor onderwerpt. Tot diens eigen
verbazing trekt de man een voor Christian positieve conclusie uit het
vraaggesprek, en daardoor veranderde de hele groep collectief van mening. De
volgende morgen verschenen lovende kritieken over The Square in de kranten. Er had een deïndividuatie plaats
gevonden: persoonlijk indrukken werden door een groepsmening vervangen. Een
soortgelijk proces is ook bekend uit de kringen van de maffia en andere
criminele bendes. Daarbij wordt dus de eigen mening opgeofferd aan de
groepsopvatting.
En zo zijn er in deze film meer interessante shots
met een diepere inhoud aan te wijzen.
2d
Verhaallijn en Cinematografie
Hoewel de film 142 minuten lang is verveelt
hij geen moment. Dat wordt bevorderd door de simpele verhaallijn waarbij de
gebeurtenissen chronologisch passeren. Het is vooral mooi gedaan, omdat de
gebeurtenissen zelf steeds een onverwachte wending nemen.
De
regie is bij Östlund in goede handen. Hij staat bekend als sociaal commentator
en hij weet daarbij feilloos de spanningen tussen bevolkingslagen op te sporen.
In deze film overdrijft hij soms als hij wil iets wil laten uitkomen, zoals in de
satirische openingsscène waarin hij kunst en kunstcritici belachelijk
maakt.
De
mise-en scène verwijst direct naar de moderne samenleving van de middenklasse. We
zien drukke straattaferelen, mobiele telefoons en eigentijdse kleding in het establishing-shot.
De
personages worden meestal getoond in medium-shot, wat aansluit bij de vele
dialogen die in besloten ruimtes worden gevoerd.
Het
camera standpunt is tamelijk laag gehouden mede doordat veel dialogen in beeld
gebracht worden. Toch ontbreken totaal-shots niet, bijvoorbeeld in grotere
binnenruimtes.
De montage is op continuïteit gericht en dat
levert soms lange scènes op. In de delen
met een snelle beeldwisseling – zoals in de auto met Christian en Michael – zou een langzamere montage mij persoonlijk
meer bekoren. Dank zij ellipsen – tijdsprongen - tussen de scènes is er wel
voortgang in de geschiedenis.
De film krijgt naast ‘drama’ ook het etiket ‘komedie’
mee en dat is te danken aan betekeniseenheden die soms grappig zijn maar zich
niet direct laten duiden, zoals die van de aap in de kamer van Anne en het voice-over
geluid van omvallende voorwerpen tijdens een dialoog.
Het
geluid volgt verder zowel qua ritme, volume als genre de gebeurtenissen op de
voet. Het rustgevende Ave Maria klinkt als voice-over tijdens een intiem
interview, terwijl harde, snelle rockmuziek te horen is gedurende de boven
aangehaalde autorit. Verder is er een normale synchronisatie van beeld en
geluid. Het is jammer dat de soundtrack momenteel nog niet beschikbaar is,
anders zouden meer voorbeelden uit de klassieke muziek te geven zijn.
De
narratieve elementen zijn hierboven al aangegeven – de geschiedenis – evenals
van de symbolische filmlaag al geschetst is over welke maatschappelijke
stereotypen en omstandigheden het verhaal gaat. De personages vertegenwoordigen
maatschappelijke klassen, die deels in oppositie tot elkaar staan.
3 Samenvatting en Conclusie
Hoewel ik het juryrapport van ‘Cannes 2017’
niet ken, kan ik mij voorstellen dat deze film de hoofdprijs heeft gekregen.
Niet alles erin is even spannend, maar de film grijpt precies aan bij de
spanningen in de sociale stratificatie van de westerse samenlevingen.
Ik waardeer deze film om zijn
cinematografische kwaliteiten – mooie beelden van Stockholm, prachtige
klassieke en moderne muziek, rustige montage – maar toch ook zeker om de regie die beslissend is bij het tweede
niveau van representatie. Het acteertalent van Claes Bang en Elisabeth Moss ondersteunt
dat ook nog. Met hun natuurlijk spel maken zij van de karakters geloofwaardige
rolmodellen.
Zonder dat de film moralistisch wordt, krijgen
we daarin kenmerkende menselijke gedragspatronen voor gespeeld. We gaan
beseffen dat er soms onoverbrugbare verschillen bestaan tussen mensen, maar dat
ook de ‘Ander’ positief evalueren het begin kan zijn van een betere wereld.
Middelburg, 22 september 2017
L. Moelker
BA
[1] Volgens
een interview met Moss in Canada, lijkt haar grote voorbeeld te zijn het
karakter Ebba uit de film Tourist. Die
dwingt haar man met dezelfde verbetenheid tot een verklaring van zijn gedrag en
tot de erkenning van haar gelijk.
2 In de Volkskrant van 23 september 2017, zie het artikel over de groepsidentiteit van studentencorps.
2 In de Volkskrant van 23 september 2017, zie het artikel over de groepsidentiteit van studentencorps.
