Jheronimus Bosch touched by the devil biedt weinig houvast
Leen Moelker
Het Bosch Research and Conservation Project vaardigde een team
specialisten af onder leiding van professor Jos Koeleweij en Matthijs Ilsink,
coördinator, om te proberen ultieme uitspraken te doen over praktisch alle
bekende schilderijen van Bosch.
Aangezien het werk van Bosch omgeven is met veel onzekerheden omtrent
toeschrijving, ouderdom en authenticiteit, hebben diverse kunsthistorici in de
voorbije eeuwen daarop ook al hun onderzoek gericht. Door de toepassing van
steeds betere en nieuwere instrumenten hebben onderzoekers beter gefundeerde
uitspraken over Bosch kunnen doen. Maar nog steeds is er geen sluitend
criterium voor de aanwijzing van een Bosch-handschrift. Of geven de
onderzoekers in de documentaire daarover nu helderheid? Krijgen onderzoekers overal vrije toegang? Zijn
er verrassingen te melden?
1
De documentaire – de structuur
De
structuur van de documentaire volgt een
zekere chronologie. We zien het team met koffers en uitrusting op bezoek gaan
bij musea als het Prado in Madrid, de Galleria d’Accademia in Venetië, het
Kupferstichkabinet in Berlijn, de National Art Gallery in Washington en nog andere bewaarplaatsen van werk van
Bosch.
Eenmaal
binnen vinden gesprekken plaats om toegang tot de werken te krijgen. We krijgen fragmenten van die
onderhandelingen te zien.
Tussendoor
zien we restaurateurs, fotografen, het onderzoeksteam en museum directeuren in actie komen. De
coördinator Matthijs Ilsink verbindt de sequenties met eigen teksten over de
moeilijkheden waar kunsthistorici mee te maken hebben in het geval van
Jheronimus Bosch.
2.
De documentaire – de cinematografie
De beelduitsneden zijn - vanzelfsprekend – meer micro dan macro gericht. Dus er zijn relatief veel close ups toegepast. De opnames zijn veelal in medium shot (MS) vastgelegd zodat de onderzoekomgeving overzichtelijk in beeld komt. Ik vind zelf de harde overgangen nogal abrupt. Het verhaal springt onrustig heen en weer tussen de onderzoeklocaties. Op zich levert dat mooie plaatjes op zoals van de vaartocht in Venetië. Soms echter ook uitgesproken saaie beelden zoals de veel te lange sequentie bij de ontvangst in het Museo del Prado in Madrid. De montage is ‘langzaam’ soms uitgesproken traag. Maar soms zijn de actoren in een saai gesprek verwikkeld of lijken ze besluiteloos en dan past een trage montage juist wel goed. Om de gelijktijdigheid van gebeurtenissen te suggereren zijn in de documentaire fragmenten ingelast die slaan op de organisatie van de komende tentoonstellingen, zoals telefoongesprekken over de voorwaarden of bezwaren rondom uitlenen.
Het
camerastandpunt is overal laag gehouden zodat het lijkt alsof je overal bij
bent.
3
De documentaire – samenvatting en conclusies
De
documentaire Jheronimus Bosch touched by
the devil volgt een onderzoeksteam tijdens een jarenlange zoektocht naar
meer zekerheid omtrent de authenticiteit van de vijftiende eeuwse
Nederlandse schilder Jeroen Bosch. Maar
wat is authenticiteit? Het is nog steeds niet mogelijk met zekerheid het
handschrift van Jheronimus Bosch te onderkennen. Op grond van
stijlovereenkomsten zijn ongeveer 25 schilderijen aan Bosch toegeschreven. Maar
dat worden er steeds minder. Zoveel maakt de documentaire wel duidelijk.
Wat
we verder vooral zien zijn de wat saaie onderwerpen als onderhandelingen en
gesprekken over de benadering van de
werken van Bosch op locatie. Maar een voordeel daarvan is dat je dat als kijker
mee beleeft en beseft dat die commissie weinig spontane medewerking kreeg van
die lokale godjes. Mevrouw Pilar Silvar
van het Prado bestond het zelfs om de deskundigheid van een teamlid, onze Boschkenner professor Jos Koldeweij, in
twijfel te trekken. Wat een arrogantie!!
Misschien voelde ze nattigheid, want de commissie is tot de slotsom
gekomen dat een Prado topstuk, De zeven
hoofdzonden, definitief niet door Bosch zelf geschilderd kan zijn.
En
wat te denken van de directie van de Galleria dell’ Academia in Venetië die
botweg weigerde het drieluik De
gekruisigde Martelares Sint Ontcommer tijdelijk af te staan omdat het te
slecht onderhouden was. Als het onderzoekteam en het Noord-Brabants museum zijn
Boschcollectie nu eens restaureerde? En inderdaad, de benodigde 300.000.- euro
kwamen er en de deal kwam rond.
De
documentaire zoomt plots in op het moment dat het onderzoekteam moet besluiten
dat ook De Kruisdraging (1510) niet
van de hand van Bosch zelf is. Wie belt het Museum voor Schone Kunsten in
Gent?
Een
ongemakkelijke sfeer ontstaat als blijkt dat Museum Boymans van Beuningen in
Rotterdam net voor de aftrap van het Boschjaar 2016 in Den Bosch zelf ook een
tentoonstelling rondom haar
Boschcollectie wil organiseren. Kan hun De
Verloren Zoon toch nog beschikbaar komen?
Ik
kreeg het idee dat sommige bonzen van de buitenlandse musea niet al te veel
vertrouwen hadden in de plannen van het
Bosch Research and Conservation Project.
Omtrent
de toegepaste technieken – restauratie, computervergelijking, verflaag
onderzoek enzovoorts - wordt niet veel
getoond. Het dendrochronologisch tellen van jaarringen is evenwel toch
interessant in beeld gebracht. Voor het
onderzoek is speciaal een
softwareprogramma ontwikkeld door Robert Erdman, waardoor het mogelijk is
detailvergelijkingen op te stellen zoals van de op de schilderijen van Bosch
voorkomende uilen, handen, oren, neuzen, ogen enzovoorts. Maar we zien daar in
de documentaire weinig over uitgelegd. Door dit programma kan een infraroodfoto
op een röntgenfoto worden geprojecteerd of op een dia van het origineel. Dat
verfijnt de mogelijkheid van stijlvergelijking. Het is dan ook geen wonder dat
soms schilderijen zoals hierboven aangeduid (De zeven hoofdzonden, De Kruisdraging) uit het kernoeuvre van Bosch
moesten worden verwijderd. Dit gebeurde steeds op basis van vergelijking.
In
de documentaire wordt ook aandacht besteed aan de Tekeningen van Jheronimus Bosch. Via de
publiciteit op het spoor van de commissie gezet, kwam een verzamelaar met een
nog onbekende Bosch-tekening op de proppen. Deze is op de tentoonstelling te
zien.
Vatten
we bij wijze van conclusie nog even alles samen, dan vind ik de documentaire
als document ter introductie van het onderzoek naar het werk van Jheronimus
Bosch tegenvallen.
Hoewel
het een eerlijk verhaal lijkt over de vragen en moeilijkheden die de
onderzoekcommissie heeft ondervonden, gaat het te weinig over de schilderijen
van Jheronimus Bosch, te weinig over de wijze waarop het onderzoek technisch
tot stand is gekomen - de gebruikte technieken- , en te weinig over de
vergelijkingsstrategie die onderzoekers
hebben gevolgd. Dus de documentaire informeert de kijker maar heel
beperkt over de schilderijen en hun context die op de Bosch-tentoonstellingen
te zien zullen zijn.
Kan
dat wel allemaal in een film van 87 minuten. Nee, dat kan niet, als de nadruk
ligt op de fysieke bewegingen van het onderzoekteam zoals hier gebeurd is. Er zijn minutenlange sequenties te besparen
op beelden van diverse aankomsten en
vertrekken van de teamleden ten gunste van een filmische uitleg van de
gebruikte technieken en vergelijkingsstrategieën.
Ik
adviseer dan ook de lezers het boek van Roger Marijnissen vooraf te raadplegen
en vooral het overzicht van de Bosch-problematiek daarin. Daaruit blijkt dat naast de 25 onbetwiste (?)
Bosch-schilderijen er meerdere al heel lang betwist worden en waarom dat zo is
en waartoe men indertijd heeft besloten. Die informatie kan dan naast de
nieuwste analyses gelegd worden als die door het Bosch Research and
Conservation Project gepubliceerd worden. In elk geval zal een goed ingelezen
en voorbereide bezoeker meer van het werk van Bosch begrijpen dan na het zien
van deze documentaire.
Middelburg,
3 februari 2016.
Naam: Jheronimus
Bosch, touched by the devil
Productie: Pieter van Huystee Film
Regie: P. van Huystee
Jaar: 2015
Duur: 87 minuten
Soort: Documentaire (kleur)
Taal: Nederlands, Spaans, Italiaans, Engels met Nederlands ondertiteling
Gezien: 31 januari 2016
Geen opmerkingen:
Een reactie posten