donderdag 30 mei 2019

Recensie oorlogsfilm: UNSERE MÜTTER, UNSERE VÄTER bevat boeiend drama over de Tweede Wereldoorlog


DE MINISERIE UNSERE MÜTTER, UNSERE VÄTER ONDER DE LOEP
                  
Leen Moelker
Film: Unsere Mütter, unsere Väter;
Regie: Philipp Kadelbach;
Genre: Drama, Geschiedenis, Oorlog;
Duur: deel 1 Ein anderes Land 95 min;
                “”  2 Ein anderer Krieg 89 min;
                “”  3 Eine andere Zeit  91 min;
Release: 17, 18 en 20 maart 2013;
Tijd: deel I: 1941, II: 1943 III: 1944/45
Uitvoering: kleur en zwart-wit;
Producent: N. Hofmann ea.;
Productie: ZDF-enterprises, Team Worx Produktion für Kino und Fernsehen GMBH, Beta Film;
Geluid: Andreas Drost;
Distributie: GEM Entertainment;
IMDB ranking 8,5/10;
Prijzen: Deutsches Fernsehen Preis;
Beoordeeld: 20 mei 2019;


Kort geleden werd de documentaire over het leven van de Nederlandse verzetsheld Johannes Post uitgezonden. Een van zijn inmiddels bejaarde kinderen vroeg zich af waarom hun vader zijn gezin had verlaten om in het Kopje van Bloemendaal de dood te vinden. Waarom geven mensen hun leven voor hun vaderland? In de film Sophie Scholl gaat Sophie ten onder, bezield als ze is door het ideaal van een rechtvaardiger, vrijer en gelukkiger Duitsland.
In de miniserie Unsere Mütter, unsere Väter, probeert Hofmann te onderzoeken waarom en hoe de Duitse samenleving zich mee liet voeren door de Nazi-idealen van Lebensraum en raszuiverheid. Waarom geloofden de moeders en vaders massaal in de komst van een heilstaat, het Derde Rijk? Hoe is hun gedrag te verklaren? Hoe kunnen we ze begrijpen?


1 Synopsis

In de film ontmoeten we vijf vrienden die in het arme vooroorlogse Berlijn opgegroeid zijn en omstreeks 1941 proberen om zo goed mogelijk van het leven te genieten. Wilhelm Winter (Volker Bruch) en zijn broer Friedhelm (Tom Schilling) komen uit een typisch idealistisch gezin. Voor Vader Winter (Peter Kremer) is de idealistische Wilhelm een toonbeeld van de blanke Ariër, maar de weifelachtige, kritische en dichterlijke Friedhelm krijgt zijn openlijke antipathie te verduren.
Dan is er Charlotte (Mirjam Stein) een ingetogen eenvoudig meisje dat gegrepen is door de grote ideeën van strijd als middel om een beter Duitsland te bereiken. Zij is heimelijk verliefd op Wilhelm. Greta (Katharina Schüttler) is de tweede vrouw in de vriendenkring, maar is van een heel ander kaliber: zij is zangeres, vrolijk en opportunistisch. Zij bekijkt goed wat de omstandigheden voor kansen bieden. Ten slotte is daar Viktor Goldstein (Ludwig Trepte), zoon van een Joodse kleermaker en de vaste vriend van Greta. Hij voelt zich bedreigd door het aanzwellende antisemitisme, maar daarvoor vindt hij bij zijn ouders geen weerklank. Vooral zijn vader gelooft er heilig in dat zij, van Joodse afkomst of niet, altijd zullen worden beloond voor hun jarenlange trouw en dienende rol aan de Duitse samenleving.
Dan komt de Kristallnacht en later de oproep aan de vrienden om de oorlog in te gaan. Sinds 1935 is de dienstplicht van kracht. Charlotte, Wilhelm en Friedhelm melden zich maar Viktor (afgekeurd) en Greta ontspringen de dans. Op hun afscheidsavondje met verboden Jazzmuziek en dans valt de SA binnen. Greta moet zich melden bij Dorn (Mark Waschke) die haar onverwacht een luxe leventje aanbiedt en carrièrekansen binnen de Nazipropaganda zal bezorgen, maar ze moet er wel wat voor terugdoen…
Zo gaan de vrienden verder de oorlog in. Viktor raakt door de Endlösung op drift terwijl de anderen de gruwelen van de strijd om de Lebensraum ervaren. Als in 1945 enkelen terugkeren in hun Berlijnse stamcafé is er slechts  teleurstelling, verbittering en ongeloof over van de voorgespiegelde valse idealen. Hun rest de draad weer op te pakken en weer te bouwen aan een beter Duitsland als moeders en vaders.

 2 Bespreking van de filmserie

In de synopsis is het filmverhaal beknopt verteld maar er is natuurlijk nog meer over te zeggen. Ik wil dat doen door in te zoomen op de vijf belangrijkste personages en hun families.
Want zij zijn immers deels de vaders en moeders geworden van een generatie die de Tweede Wereldoorlog alleen kent als een historisch feit. Zij waren nauw betrokken deelnemers aan Hitlers oorlog om de Weltmacht en onze vragen richten zich op hen: waarom deden ze er aan mee?

2a FAMILIE WINTER

Vader Winter (Peter Kremer) is een doorgewinterde Pruisische hardliner die zijn zoon Wilhelm adoreert om zijn Pruisische karakter. Hij stelt in hem veel vertrouwen en als het moment aanbreekt dat Wilhelm zich in uniform meldt voor de strijd, is hij apetrots op zijn zoon. De andere zoon, Friedhelm, ziet hij als een zwakkeling die neigingen heeft zich te onttrekken aan de verantwoordelijkheden. Maar beiden gaan naar het front. Daarbij toont Friedhelm zijn afkeer van de oorlog en zijn rol daarin die hem te wachten staat, wat voor vader Winter bijkans openlijke insubordinatie is.
Moeder Winter (Johanna Gastdorf) volgt haar man daarin zo ver mogelijk maar toont de verwachte moederlijke vrees voor verlies van haar zonen.
Al met al lijkt mij dat een standaard Duits gezin uit die tijd. Ze doen wat de overheid gebiedt; ze geloven in een betere wereld die alleen te bereiken is op een manier die hun wordt gezegd; waarden als God, het vaderland, het gezag, eer en opoffering voor het ideaal staan centraal in de familietraditie.

2b WILHELM

De intelligente Wilhelm heeft in 1941tijdens de oorlog zijn sporen al verdiend. Hij wordt spoedig geroepen tot leidinggevende taken in het leger en zal zich zeker weer onverschrokken tonen tijdens de opmars naar het Oosten. Hij heeft een relatie met Charlotte ontweken omdat hij ervanuit gaat dat hij zal sneuvelen. Als ze uiteindelijk terecht gekomen zijn in de strijd om Rusland en de olievelden daar gaat het mis met de Duitse Wehrmacht. Er worden onbegrijpelijke acties gevraagd van de troepen omdat Hitler van geen opgeven wil weten. Wilhelm toont leeuwenmoed. Bij een doelloos gevecht om een waardeloze militaire positie – de terugtocht is dan al ingezet – raakt Wilhelm verdwaald. Wat door de reguliere troepen als desertie wordt aangemerkt. Maar de doodstraf krijgt hij niet want iedere soldaat is nodig. Wel wordt hij in een strafbataljon geplaatst en moet het vuilste werk opknappen. In de chaos wenst de commandant hem ‘te leren’ opdrachten uit te voeren. Befehl ist Befehl. Maar Wilhelm doorziet sommige acties als tactisch volstrekt rampzalig en riskeert openlijk zijn executie door te weigeren om het huis van oude mensen in brand te steken. Hij probeert nu alleen het vege lijf te redden net als iedereen die gedesillusioneerd en zonder kameraden de barre tocht naar huis aanvangt. Hij is na enkele jaren oorlog zover dat hij als bevelvoerend luitenant niet meer in de Endsieg gelooft.
Wilhelm is een stereotypische Duitse jongere die zich verplicht voelt de oproep van het vaderland te volgen en te vertrouwen op de rechtsgeldigheid van het politieke doel. Hij gelooft vast in de overwinning en dat de Duitse vlag uiteindelijk in heel Europa zal wapperen. Onverschrokken in de aanval en driest in zijn voorbeeldgedrag werpt hij zich met overgave in het strijdgewoel. Sieg heil!! Maar hij is wel zoveel mens dat hij zich afkeert van de beestachtigheid van de nazi’s, en zijn meerderen op dat punt openlijk durft tegen te werken.

2c FRIEDHELM

De knappe zachtaardige Friedhelm moet niets hebben van het oorlogsgebral van hogerhand. Hij wil gedichten lezen en bestuderen en een vredige toekomst opbouwen. Maar ook hij moet in de voorste linies mee helpen Lebensraum voor het Duitse volk te scheppen. Tegen zijn zin verricht hij mokkend de taken als frontsoldaat. Zijn kameraden verwijten hem dat hij lijdelijk verzet toont. Zijn commandant ziet zijn afkeuring van de oorlog als lafhartigheid en dwingt hem tot ‘heldendaden.’ Friedhelm weigert niet als hem de executie van vijf partizanen wordt opgedragen. Dat is niet zijn verantwoording. Hij wordt bij de Nazi leiding gezien als effectief en volstrekt betrouwbaar in de uitvoering van de meest weerzinwekkende opdrachten, en zo wordt hij ook particulier chauffeur/bewaker van de commandant. Wilhelm en Friedhelm worden samen ingezet bij een aanval op een onbetekenend Russisch bruggenhoofd, waarbij Wilhelm vermist raakt. Friedhelm raakt daardoor verder verbitterd om het nutteloze verlies van al die mensenlevens. Hij wordt zelf levensgevaarlijk gewond maar dank zij Charlotte, die nu aan het front in het veldlazaret werkt en hem herkent – wordt hij naar huis gezonden. Na de hoon van zijn vader over verondersteld laf gedrag, vertrekt Friedhelm, gekwetst, voor de tweede keer naar het front, nu vast van plan om het IJzeren Kruis te verdienen. Maar het Duitse leger verliest terrein op de Russen en het moet terugtrekken zodat het front steeds verder verlegd wordt in de richting van de Duitse grens. Friedhelm voert alle bevelen zonder commentaar uit, als een robot, domweg maar feilloos. Voor hem geldt Befehl ist Befehl, zodat het niet aan hem ligt dat de voorgespiegelde heilstaat nooit bereikt wordt. Want daarvan is hij vast overtuigd. Hij vindt die blinde gehoorzaamheid feitelijk misdadig en schuldbesef drukt zwaar op hem als het tot hem doordringt dat zijn heldendaden feitelijk gruweldaden zijn. Vocht hij eerst voor het vaderland, dan voor zijn kameraden maar als die allemaal gesneuveld zijn, vecht hij alleen voor zichzelf.
Friedhelm is het stereotype van een jongere die met grote weerzin appelleert aan de oproep om ‘het vaderland te dienen.’ Oorlog voeren als middel om een ver visioen na te jagen brengt het slechtste in de mensen naar boven. Maar zich daaraan onttrekken, staat in de ogen van de naaste samenleving gelijk aan lafheid, oneervol gedrag, schande en egoïsme. In de nazi-ideologie is egoïsme de vijand van het vaderlandsliefde. De jongere moet partij kiezen maar daardoor ontstaat een groot innerlijk conflict. Hij raakt verscheurd, waarbij de plicht hem tot gehoorzaamheid aan het vaderland oproept, terwijl hij zich tegelijk wil onttrekken aan de breed gedeelde verderfelijke rassenhaat en de opgeblazen grootheidswaanzin van de Duitse samenleving.

2d CHARLOTTE

Charlotte is een eenvoudige ingetogen jongere met een idealistische inslag. Zij laat zich gemakkelijk meevoeren door een enthousiast verhaal van anderen. Daarom ziet zij voor zichzelf een nobele rol weggelegd in een naderende strijd om een beter leven voor iedereen in Duitsland en daarbuiten. Charlotte wordt lyrisch als ze over het vaderland spreekt. Het geliefde vaderland dat het zo moeilijk heeft, dat zo zwaar gebukt gaat onder de armoede en zo verlangt naar een beter bestaan.
Charlotte, geen haantje de voorste, serieus, weinig opvallende verschijning, wordt volledig opgenomen in de kring van de vijf vrienden. Heimelijk is ze verliefd op Wilhelm mede om zijn typisch Duitse uitstraling van kracht, moed, eerlijkheid en sympathie. Maar Wilhelm houdt de boot af, omdat hij ervanuit gaat dat hij het einde van de oorlog niet haalt.
We zien Charlotte even later met een Rode Kruisarmband om gewonde soldaten verzorgen. Zij heeft haar ambitie waargemaakt en probeert op haar plaats Duitsland te helpen de victorie te bereiken. Zij gelooft in de idee van de Weltmission en wordt daarin zelfs zo fanatiek, dat zij ijverig de anti-Joodse Nazipropaganda onderschrijvend, een bijna intieme medezuster Liliya verraadt.
Maar de constante aanvoer van een grote stroom gewonden, Friedhelm inbegrepen, stelt haar hevig teleur. “Ik ben een Duitse vrouw” zei ze ooit, maar de glans gaat er vanaf. Door terreinverlies moet haar Duitse overvolle lazaret regelmatig verhuizen. Als zij als laatste achterblijft bij de dodelijk gewonden en een Russische soldaat intimiteiten wenst, wordt zij gered door de Russische commandant: niemand minder dat Liliya, de Jodin die zij verraden heeft. Als zij vraagt: ” waarom redt je mij? “ is het antwoord dat dat is omdat anders de geweldspiraal altijd doorgaat.
Charlotte is het personage in de film dat zich trots “Ich bin eine Deutsche Frau” noemt en ze vertegenwoordigt daarmee een bevolkingsgroep van naïeve, eenvoudige, meegaande, beïnvloedbare en toegeeflijke Duitsers. Zij kan de grote politiek niet beoordelen en gelooft graag in de boodschap dat door strijd een betere wereld te bereiken is. Als je daar je leven voor moet wagen dan doe je dat, want het groepsbelang, het vaderland, gaat voor je persoonlijke welzijn. Maar als ze de beestachtigheid van de oorlog aan den lijve ervaart, verkeert haar vaderlandsliefde en zelftrots in subversief gedrag. Ze saboteert dan de Duitse hulpverlening aan de gewonden die naar het front kunnen, door verkeerde medicatie voor te stellen. Dan hoeven ze nog niet naar het front terug. Charlotte doet nu hetzelfde als de door haar verraden Liliya, die als Joodse arts Duitse gewonden verpleegt omdat tussen menselijke slachtoffers geen verschil is. Ze vervolgt haar taak in een Russisch lazaret.

2e VIKTOR GOLDSTEIN

Viktor is een heel ander type dan zijn vrienden. Hij is van Joodse afkomst, iets dat hem de laatste jaren ongerust maakt. Hij ervaart een politiek aanzwellende haat over het bestaan van de Joodse gemeenschap. Het is de bedoeling dat hij het kleermakersbedrijf van zijn vader overneemt, waarbij hij zich heimelijk toelegt op vrije en gedurfde creaties. Viktor is de vaste vriend van de typisch Duitse Greta, ook een van de vijf. Zij brengt vrolijkheid in zijn bedrukte leven en verlicht zijn angstig stemmende toekomstverwachting.
De sombere Viktor voelt zich minderwaardig aan het blanke ras, wat mede wordt veroorzaakt door de wijd verbreide boodschap dat zijn vriendschap met Greta een geval van rassenschande is. Hij wil emigreren naar Amerika.
Een door Greta voorbereide vluchtpoging mislukt echter totaal en hij wordt op transport gesteld naar Polen. Daar komt hij als door een wonder bij de partizanen terecht en bestrijdt vanuit die plek de Duitse bezetting. Hij neemt daarbij de moeilijkste verzetstaken op zich om door een heldenrol zijn Joodse afkomst te verhullen. Want ook partizanen maken korte metten met de Joden. Bij een treinoverval op een Jodentransport laat hij openlijk de gevangenen vrij. De executie is aanstaande. Het loopt echter anders en hij komt in het strijdgewoel oog in oog te staan met Friedhelm, de vertrouweling van de Nazi commandant ter plaatse. Friedhelm krijgt opdracht Viktor te liquideren, eins, zwei...

 Viktor en zijn familie kunnen staan voor het prototype van een Joods gezin dat zich geheel weet opgenomen (zijn vader was Duitse oorlogsveteraan WO I) in de Duitse samenleving. Toch blijkt het geen onvoorwaardelijke acceptatie te zijn. De door rassenhaat gevoede angst dat de Joden de ondergang van Duitsland beogen, treft Viktor in zijn ziel: hij voelt zich er minderwaardig door, lijdt identiteitsverlies en hij wordt tot wanhoop gedreven als zijn vader maar in de goede bedoelingen van de overheid blijft geloven. Hij besluit te vluchten uit onmacht, lethargie en ongeloof over wat mensen elkaar kunnen aandoen. Maar een misplaatst vertrouwen in de medewerking van Greta’s Duitse vriend Dorn, wordt hem fataal. Echter, zoals dat voor het gehele Joodse volk geldt, past ook op Viktor het etiket van overlever. Steeds weet hij zich weer uit de nesten te werken.

2f GRETA

Greta is een aantrekkelijke jonge vrouw die uitdagingen zoekt. De grote politieke idealen laat ze links liggen. Ze is steeds op zoek naar mogelijkheden voor zichzelf. Greta heeft ambities om zangeres te worden zoals haar grote voorbeeld Marlene Dietrich.[1] Haar vriend Viktor is Joods en dat levert haar in de aanloop naar de oorlog veel kritiek op. Van rassenschande wil ze echter niets weten, als zij het maar goed heeft. Op het afscheidsavondje in 1941 voert zij dansacts op tegen de achtergrond van verboden moderne dansmuziek volgens het ritme van de Swing. Het vrijelijke optreden werd echter verraden aan de lokale nazi commandant Dorn (Mark Waschke). Die valt daarop het huis binnen en Greta moet zich melden voor een nadere verklaring. Maar opportunist als ze is, ze ziet kans om Dorns hulp te organiseren voor radio optredens als zangeres, uiteraard tegen betaling met vrouwelijke diensten. Viktor vertrouwt haar intussen volkomen en ontwerpt zelfs als kleermaker een galajurk voor haar optredens.
Viktor ziet zijn toekomst met een Duits meisje somber in en Greta besluit dan Dorn tot hulp aan Viktors vlucht te bewegen. Uiteindelijk valt Dorn voor haar avances en verzorgt hij met tegenzin identiteitspapieren voor Viktor. Hij kan als Müller naar Parijs en Marseille naar Amerika. Maar Greta is te naïef gebleken en Viktor loopt in de val. Greta zet intussen haar inmiddels luxe leventje voort. Ze is erg gelukkig met Dorns voorstel om op tournee te gaan en in Warschau voor soldaten optredens te verzorgen. De grote Greta delTorres komt zingen! Als ze echter van Dorn verneemt over de Endlösung (Viktor komt in gevaar!) schroomt ze niet haar weerzin daarover te doen blijken. Ze chanteert hem zelfs met de ontrouw tegenover zijn vrouw. Dorn neemt dat niet en ze wordt wegens defaitisme gevangen gezet. Te laat voor haar komen berichten door dat de nazi’s terrein verliezen. Dorn legt haar, zijn enige vertrouweling die later zijn gelukkige gezin kan ruïneren, het zwijgen op.

Greta is in alle opzichten een stereotypische Duitse die van de nood een deugd maakt. Ze heeft geen gewetenswroeging over haar ontrouw jegens Viktor omdat zij weinig principieel is of handelt. Bovendien is het voor een goed doel: Viktor redden. Ze beleeft de zichtbare armoede van de Berlijners onaangedaan als zij in een auto met chauffeur wordt rondgereden als een grande dame. Er is zelftrots in haar houding omdat ze vindt dat ze veel bereikt heeft. Dat daarvoor principes moesten worden verloochend, telt even niet. Als het nodig is en de omstandigheden veranderen, dan verandert ze mee. Ze buit haar vrouwelijke schoonheid uit waar ze kan. Maar eenmaal zingend aan het front ziet ze hoe mensen creperen en lijden onder het regime van Dorn en de zijnen. Ontwijken van die ellende lukt haar niet meer. Ze durft nu wel met doodsverachting openlijk de Endsieg te betwijfelen. Maar vanaf dat moment is haar lot bezegeld en dat van talloze Duitsers die de verachtelijke nazi-ideologie waagden te weerspreken.



3 Nabespreking

De filmserie Unsere Mütter, unsere Väter doet een dappere poging om vragen te beantwoorden over de achtergronden van de Tweede Wereldoorlog. Hoe de jongeren van toen, en later als vaders en de moeders, in het leven stonden.
Via vijf vrienden dringen we door tot de essentie van het toenmalig bestaan: een berooid Duitsland dat ten diepste vernederd was door de geallieerde schatplicht. De toenmalige Duitse samenleving was rijp voor een belofte van een nieuw bestaan zonder materiële zorgen. Dat werd haar dan ook door middel van een intensieve propaganda voorgespiegeld door de politieke leiding
De vijf vrienden hadden verschillende motieven om bij het Duitse visioen aan te klampen. Alleen voor de Joodse Viktor was het duidelijk dat in het Nieuwe Duitsland geen plaats voor hem was.
De groep ‘Wilhelm’ schaarde zich aanvankelijk voluit achter de droom van de Nazi’s: een Blitzkrieg voeren en over enkele maanden overal in Europa de Duitse vlag laten waaien.
De groep ‘Friedhelm’ was grondig tegen oorlog voeren en trachtte door ontwijking,  lijdelijk verzet en tegenspraak de samenleving te ontnuchteren. Tevergeefs. De roes van de overwinning bracht teveel mensen in extase. Echter door het repressieve nazi-klimaat werd hun groepsstem nauwelijks gehoord. Maar hun plichtsgevoel en trouw tegenover de natie was toch sterk genoeg om aan een beter Duitsland te willen meewerken.
De groep ‘Charlotte’ was evenals de groep ‘Wilhelm’ van meet af aan enthousiast over de Groot-Duitse gedachte. Door vaderlandsliefde overweldigd kon men in vervoering geraken en was de groep te bewegen grote offers te brengen.
De groep ‘Viktor’ is van Joodse origine en geloofde aanvankelijk onverflauwd in een wereld waarin een plek was voor iedereen. Ook toen er strakke regels kwamen voor niet- Ariërs vertrouwde de groep op de morele waarden binnen de natie. Maar de Joden waren al van ouds bekend met een underdog positie in onverschillig welke samenleving, en dus was naast het vertrouwen ook altijd behoedzaam inzicht gewenst. Veel mensen uit die groep waren daarom op tijd geëmigreerd, nog veel meer anderen die dat niet konden werden gedeporteerd.
De groep ‘Greta’ omvat een bevolkingsgroep die niet politiek actief is maar alle energie aanwendt voor het eigen dagelijks bestaan. Dat maakt ze gevoelig voor veranderingen, want door veranderingen ontstaan nieuwe kansen. Onbekende mogelijkheden zijn echter vaak riskant en deze groep heeft het opportunistische streven dan ook vaak met de dood moeten bekopen.

4 De historische achtergrond

Duitsland had eind 1939 bijna twintig jaar gezucht onder de herstelbetalingen voortkomend uit de verloren Wereldoorlog I. Toch ontstond er toen opnieuw een sfeer waarin de vernederde bevolking een oorlog werd ingetrokken. Hoe kon het dat Duitsland in zo’n korte tijd na het eerste debacle zich weer in een dergelijk avontuur stortte?
Om dat te begrijpen moeten we terug naar de negentiende eeuw waarin zich het volkse denken ofwel de Germaanse ideologie begon te manifesteren. Dat kwam allereerst door de ideeën van de theoloog Johann Gottfried Herder[2]  (etnisch nationalisme: een volk bestaat uit mensen met gezamenlijke kenmerken die op natuurlijke wijze met hun omgeving verbonden zijn).  Vooraan in de negentiende publiceerde Johann Gottlieb Fichte aanvullend daarop zijn gedachten over de kenmerken van een volk[3] ( een volk met culturele rijkdom maar zonder sterke staat is ten dode opgeschreven). Fichte werd een voorvechter van de politieke (lees Duitse) eenwording en had om die reden geen al te positief oordeel over mensenrassen zonder eigen land zoals de Joden in de diaspora.
Aldus kreeg het romantisch nationalisme theoretisch voet aan de grond, maar op het Weense congres in 1813 was daar nog weinig van te merken. De Duitse bondsstaat was geen centraal bestuurde politieke eenheid maar bestond uit 39 kleine staten die zich echter wel verbonden voelden in de term ´het Duitse volk.´  Dat kwam mede omdat de Franse Revolutie en Napoleon als bezettingsmacht de praktische behoefte aan eenheid van de Duitse staten had opgeroepen. Exponent hiervan waren de nationalistische  Burschenschaften, die zwaaiden met de nieuwe Duitse vlag in zwart, rood en geel.
Hoewel de tendensen bleven, duurde het nog tot 1848 al eer een Duitse Revolutie de bestaande orde liberaliseerde. Einheit, Freiheit und Macht was het devies. Bismarck gaf de revolutionaire beweging vleugels maar wel met een conservatieve inslag. [4] Na een uitgelokte en gewonnen oorlog tegen Frankrijk onder Napoleon III sloten de Zuid-Duitse staten bij Bismarck aan en ontstond het Tweede Keizerrijk Duitsland in 1871.
Er brak een periode van welvaart en bevolkingsgroei aan waarin een krachtig conservatief nationalisme van staatswege werd bevorderd. Buiten de eenheidsstaat, zo vond de bestuurlijke elite,  waren de ordeloze liberale horden, democratische arbeidersorganisaties en joden te vinden die de gedeelde waarden van God, keizer, het gezag en het vaderland onderuit probeerden te halen.[5]  Maar noch het staats-nationalisme noch het romantisch nationalisme was opgewassen tegen de opkomst van het Völkisch Nationalisme dat zich vanaf 1900 deed gelden. De Duitse Kultur en niet de westerse Zivilisation passen bij het Deutschtum van Duitsland, vonden de aanhangers. Hieruit kwam een beschavingsideaal voort dat sterk genoeg was om ervoor te willen vechten. Duitsland verheerlijkte zichzelf als superieur aan de liberale buurlanden. Die waren zelfs een gevaar voor het Deutschtum met haar hoge Kultur. Keizer Wilhelm II die vanaf 1888 keizer was bevorderde in Duitsland de militaire dictatuur die gesteund door ultranationalisten aanstuurde op expansie van het Duitse territoir. Dat was trouwens geen puur Duits streven. Veel Europese landen hadden in de negentiende eeuw hun gebied uitgebreid door kolonisatie van Afrika. Een sterk individueel besef  van Duitse afkomst en het collectief beleefde Deutschtum genereerde een euforische samenleving. Er werd een Weltpolitik geformuleerd gericht op het verkrijgen van Weltmacht. Hierbij zou Duitsland via een revolutie zijn elan weer terugkrijgen. Dank zij de groeiende bevolking, de grotere economische  macht op wereldschaal en het sterke leger dacht Duitsland zijn Weltmission (hoge Kultur brengen) te kunnen volvoeren.
Maar Duitsland verloor de oorlog 1914-1918 en werd belast met veel te zware herstelbetalingen. Duitsland beleefde de nederlaag massaal als een vernedering van het Duitse volk. De utopie van een nieuw wereldrijk moest worden geijkt met de werkelijkheid en dat frustreerde vooral de massale aanhang van het Völkisch Nationalisme. Het was dan ook logisch dat die ideologie opnieuw tot leven kwam.[6] Het ideale Duitsland werd voorgesteld als een haalbaar concept van een nieuwe Duits-Pruisisch socialistische staat. Dit denken kreeg een krachtige impuls doordat Adolf Hitler de gefrustreerde bevolking ermee nieuwe hoop gaf. En passant verklaarde men de interne vijand, de joden, als oorzaak van de verloren oorlog.[7] Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer leefde weer op. Het arme Duitsland kreeg nog een slag te verwerken na de beurskrach van 1929. Maar de crisis versterkte de samenhang onder de vernederde bevolking en maakte haar rijp voor massale overgave aan de radicale praktijk van de nationaalsocialistische ideeën.  De droom van een nieuw rijk met voor iedereen Lebensraum (in het Oosten te vinden), zo geraffineerd gebracht door Hitler, sloeg aan. Maar volgens Hitler was er een factor die de verwezenlijking van die droom tegenhield: de joden.
Toen Hitler alle politieke organen, inclusief president Hindenburg, ervan had overtuigd dat slechts één leider goede en snelle beslissingen kon nemen, kon hij met ongedeelde macht zijn gang gaan en bouwde hij een totalitaire staat op. Slim speelde hij in – door middel van propaganda, rituelen en symbolen – op het volkse nationalisme dat immers droomde van een sterk Duits volk dat nooit meer vernederd kon worden.
In een totalitaire staat is de Gleichschaltung  van het hele maatschappelijke leven een belangrijk doel. Door de volledige beheersing van alles en iedereen konden oude structuren worden afgeschaft en nieuwe (Hitlerjugend) worden ingezet om het doel (oorlog voeren om Lebensraum en ras zuivering) te bereiken. De buitenwereld inclusief de Joden was de grote vijand. Dus begon Duitsland een grondig voorbereide strijd tegen de westerse Zivilisation en eliminering van het Joodse volk.

Volgens Jaap Moelker (95, ex-dwangarbeider) heeft de Nazi propaganda toen vooral de nadruk gelegd op de rechtmatigheid van de annexatie van gebieden waar de bevolking zelf had geopteerd voor de Anschluss met Duitsland (Saarland, Oostenrijk). Toen na de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 Engeland en Frankrijk aan Duitsland de oorlog verklaarden wegens contractbreuk van het pas gesloten Molotov-Ribbentrop-pact, werd dit aan de Duitse bevolking verkocht als een aanval op Duitsland. De bevolking reageerde daarop met massale steun voor de verdediging van Duitsland.

5 Oordeel

De miniserie Unsere Mütter unsere Väter is een interessante oorlogsfilm. Hoewel de kijkers weten hoe de oorlog afliep, wordt deze door het gekozen perspectief in de film toch op een geheel nieuwe wijze uitgelicht.
Op sommige details is kritiek mogelijk. Enkele gebeurtenissen zijn te toevallig om als realistisch te kunnen worden aangemerkt. En er is ook kritiek gekomen van de Poolse overheid, omdat de Poolse partizanen in de film worden neergezet als felle antisemieten.   
Maar verder krijgt de serie van mij lof toegezwaaid voor de manier waarop geprobeerd is de positie van jongeren in oorlogstijd te belichten.

Het camerawerk is subliem. Prachtige natuurbeelden, macro opnames van sporen die verschrikkingen doen vermoeden, realisme in de uitwerking van een veldslag, het draagt alles bij aan de beleving van echtheid. De beeld uitsnede varieert daarbij sterk van extreme close-up (verbrand gelaat) naar longshot ( winters Rusland). Via parallelmontage wordt regelmatig beeldrijm toegepast (via herhalingen ).

Wat ik ook goed vind, zijn de korte shots per personage: scènes over personage A worden al snel onderbroken door een kort shot (1-2 min.) over personage B, C, D, of E en weer terug. Daardoor kan de kijker moeiteloos de vijf verhalen als een doorlopende voorstelling blijven construeren.
De film heeft via IMDB terecht een 8,5 gekregen van de kijkers.

Middelburg, 30 mei 2019




[1] Marlene Dietrich is naar Amerika gevlucht voor Hitler. De ironie wil dat Hitler haar zag als een prototype van een Duitse vrouw en graag zag dat ze terugkwam. Dat heeft nooit willen doen tijdens de oorlog. Haar lied Lili Marleen werd uitbundig gezongen door de soldaten van beide kanten.
[4] Bismarck richtte de Noord-Duitse Bond op met een regering die alleen aan  de Koning van Pruisen als Bondshoofd verantwoording schuldig was en die de democratische gekozen Reichstag niet hoefde te vrezen.
[5] L. A. H. Wessels & A. Bosch red., Veranderende grenzen, Nationalisme in Europa 1815-1919 (Heerlen 1992) 406.
[6] Arthur Moeller van den Bruck, Das Dritte Reich, (Berlijn 1923).
[7] Dit is bekend als de ‘dolkstootlegende’ de nederlaag die niet op het slagveld is opgelopen maar door een laffe achterbakse ondermijning van de staat door de joden.