RECENSIE OVER ITALIAANSE
TOESTANDEN IN HET DRENTS MUSEUM IN ASSEN
Leen Moelker
Expositie: Sprezzatura, vijftig jaar Italiaanse
schilderkunst 1860-1910;
Plaats: Drents Museum in
Assen;
Periode: 2 juni-3 november
2019;
Thema: Italiaanse schilderkunst;
Conservator: Willemijn
Lindenhovius;
Aantal werken: 69 van 40
schilders
Openingstijden: di-zo
11.00- 17.00 uur
Bezoekdatum: 5 september
2019.
Aantal woorden:
|
Een schilderijen
tentoonstelling bezoeken is voor sommige kijkers een bijzondere onderneming.
Gemiddeld staat een beschouwer van schilderwerken negen seconden stil bij de
voorstelling. Door de hoeveelheid indrukken die iemand tegelijk moet verwerken,
komt het doorgaans niet tot een echte waarneming. Met een blik op een
naambordje, een kleine tekst lezen en een vluchtige beschouwing op het werk is
het oordeel snel geveld.
Maar in het Drents
Museum wordt dit onderkend en daarom is de tentoonstelling Sprezzatura
omgeven met interessante historische one-liners en overige toelichtende
teksten. Wie zich de rust en de tijd gunt, kan zowel esthetisch als emotioneel
een mooie ervaring met Italiaanse kunstwerken tegemoet zien. Hoe reageerden de
negentiende -eeuwse Italiaanse schilders vakinhoudelijk op hun tijd? Waren ze
volgers of trendsetters? In welke mate
waren ze geëngageerd? Dat soort vragen wil ik aan de orde stellen bij de
bespreking van deze onverwacht boeiende tentoonstelling.
1 Inleiding
Het
Drents Museum heeft in de afgelopen jaren een serie van drie tentoonstellingen
georganiseerd rondom negentiende -eeuwse kunst. Sprezzatura is de laatste
presentatie uit die serie die verder bestond uit The Glasgow Boys - Schots Impressionisme 1880-1900 (2015) en Peredvizhniki - Russisch realisme
rond Repin (2016).
De negentiende eeuw is een interessante eeuw
omdat zich daarin politiek, sociaal, cultureel – en dan vooral in de beeldende
kunst en literatuur – sterke tendensen laten waarnemen. Het is de tijd van het
opkomende Nationalisme en Kolonialisme, van de schrijnende sociale misstanden
voortkomende uit de industrialisatie en van initiatieven om politieke eenheden
te smeden (Italië, Duitsland). Ook werden in die eeuw op grote schaal spoorverbindingen
aangelegd, kanalen gegraven en mechanisatie toegepast. De academische
stijlconventies bleven onverminderd de klassieke eisen aan kunstenaars stellen.
Beeldende kunstenaars reflecteerden daarop met rebels eigentijds werk
gepresenteerd in een alternatieve Salon. De heroriëntatie op de Middeleeuwen in
de architectuur ( Walpole, Violet-le-Duc, Pierre Cuypers) en literatuur ontstak
een symbolistisch elan in dichters als Beaudelaire, Verlaine en Mallarmé. Maar
ook in de beeldende kunst werd het symbolisme omarmd.
Kortom
deze enerverende eeuw is de context voor de schilders van Sprezzatura.
2 De tentoonstelling, het begin
De
expositie konden we bereiken door via de entree van Drents Museum op
straatniveau af te dalen naar de hal beneden. De opvallend licht gekleurde
ruimte suggereert transparantie. Het verchroomde staal van de glazen liftpartij
schittert je tegemoet. Het voelt goed in die grote vriendelijk ogende ruimte.
Het is
raadzaam eerst de introductiefilm te volgen. Zo wordt de tentoonstelling
gepositioneerd tegen een historische achtergrond. Een enthousiaste conservator
vertelt erin hoe het internationale karakter van het museum erdoor wordt
onderstreept en lokale Italiaanse wetenschappers zetten sommige schilders in
een kunsthistorisch perspectief. Zo blijkt dat Italië in 1861 een koninkrijk
was geworden en dringend behoefte had aan een eigen Italiaanse identiteit. Het
rijke Noorden en het arme Zuiden waren verenigd en voortaan moesten ze zichzelf
zien als onderdeel van de natie Italië onder koning Vittorio-Emanuele II van
Sardinië. Maar de weg ernaar toe was lang en bloedig geweest. Op sommige
schilderijen hier zie je de vertolking ervan.
Het is
aan te raden een zekere chronologische volgorde aan te houden. Dan is er de
maximale samenhang tussen de politieke geschiedenis van Italië en de
kunstwerken. Vergeet niet naar bovenin
de zalen te kijken want daar vind je enkele historisch relevante uitspraken van
kunstenaars (Foto 2). Alle kunstwerken hebben veel ruimte gekregen aan de muur.
Dat is prettig, zeker als je er wat langer naar wil kijken.
Kijkers
kunnen op veel manieren een kunstwerk
beoordelen. Interessante criteria zijn het formaat, het kleurengebruik, de
compositie, de stijl van de schilder ( detaillering, stofuitdrukking,
lichteffecten) en de voorstelling zelf (realistisch, abstract, boodschap,
conventies en motieven).
Wanneer
is een kunstwerk mooi of passend? Daarover zullen de meningen altijd
verschillen.
In het
Drents Museum heeft de conservator onder de naam “Sprezzatura” [1]
een mooie selectie gemaakt uit schilderijen afkomstig uit Italië die
vervaardigd zijn door Italiaanse meesters in een bepaalde korte periode
(1860-1910). Van enkele schilderijen die
kenmerkend zijn voor het verhaal van het museum volgt onderstaand een
beschrijving.
3 Voorbeelden
3a Italiaanse
schilders gingen ook plein-air
schilderen
In het
midden van de negentiende eeuw was er in de beeldende kunst in Europa verzet
gekomen tegen de eisen van de academische voorschriften. De School van Barbizon
(Corot, Millet) leidde het protest in met
plein-air studies waarin ze met hun grove toets de eis van een gladde precieze penseelstreek verlieten zoals die door de Académie
des Beaux-Arts werd gepropageerd. Volgelingen als Courbet en de schilders van
het Impressionisme versterkten het realisme ten koste van het academisme. Van
de Italiaanse schilders nam Guglielmo Ciardi deze uitgangspunten over en gaf in
grote schilderijen zijn visie op het Italiaanse boerenleven en het vissersbestaan (Foto 1).
Guglielmo Ciardi (1842-1917) moet dit tafereel –
in plain-air geschilderd – hebben kunnen zien vanuit zijn Quinta di Trevisio.
Als Italiaans schilder was hij een erfgenaam van Canaletto die met zijn veduti
(vergezichten en stadsgezichten) de beeldende kunst diepgaand heeft beïnvloed.
Op dit
schilderij zien we een vergezicht met een landschap en bergen op de
achtergrond. Tussen verspreid staand bomen zien we boeren op hun rug bezig met
maaien met de zeis. Ze maaien de in bloei staande ruigte. De tweede man van het
drietal rechts is juist bezig de zeis ‘aan te zetten.’ Hun bezigheid is gericht
op de woekerende begroeiing tussen de sinaasappelbomen. Voor de activiteit
wieden lijkt mij de te bestrijden wildernis te groot. Bovendien verraadt hun
houding het typisch gedrag van een maaier. Evenals Millet de zaaier tijdens het
zaaien in beeld bracht kiest Ciardi hier voor een boerenactiviteit al komt die
veel minder prominent in beeld als bij Millet. De geest van de tijd wordt bij
Ciardi gecombineerd met de Italiaanse vooral Venetiaanse veduta-traditie,
Fig.1 Guglielmo Ciardi, Messidoro (Gouden Korenaren), 1883, olieverf op doek, 136 x 277 cm,
(Galleria Nazionale d’Arte Moderna e Contemporanea, Rome). Foto Ada
Markusse, 5 september 2019 in Drents Museum.
Links
achter, aan de horizon zijn de contouren van een dorp zichtbaar, mogelijk Treviso.
Rechts lijkt de oogst in volle gang want de schoven graan staan keurig in het
gelid te wachten op verder transport.
Links op
de voorgrond is het koren goudgeel en rijp. Ook de andere goudkleurige vlakken
suggereren dat de oogst aanstaande is. Al met al lijkt het een grote lofzang op
de natuur.
Ciardi
gaf het schilderij de titel mee ‘Messidoro.’ Letterlijk is dit een
samentrekking van messe d’oro wat
‘gouden maand’ betekent. Maar het is ook de naam van de oogstmaand in de
kalender die de Franse Revolutionairen invoerden in 1792. Waarom zou Ciardi dat
hebben gedaan? Het lijkt er sterk op dat
hij de Franse contemporaine culturele geschiedenis goed kende en zich graag
vereenzelvigde met de gewone man, de boer en de visser.
Het
nieuwe Italiaanse koninkrijk zag er in elk geval een typisch nationaal
Italiaans schilderij in toen de staat het in 1885 aankocht.
Samengevat
gesteld is deze Messidoro, deze
topper van Ciardi, er een goed voorbeeld van hoe Italiaanse schilders zich op het buitenland oriënteerden.
En ook hoe ze door overname en
inpassing van nieuwe schilderstijlen in
de eigen traditie, een bijdrage leverden aan de nationale identiteit van Italië.
Fig.2
Drents Museum, Randschrift in een zaal van de tentoonstelling Sprezzatura. Foto: Ada Markusse
3b
Italiaanse schilders en het politiek engagement Eleuterio Pagliano
Om het
hier te bespreken werk van Pagliano goed te kunnen begrijpen maken we eerst een
uitstapje naar de negentiende -eeuwse Italiaanse politiek.
Na het
Weense Congres bestond Italië uit een groep politieke eenheden. De
belangrijkste waren het Koninkrijk Sardinië/Piemonte, Groot Hertogdom Toscane,
het Koninkrijk der beide Siciliën, de Kerkelijke Staat, de republiek San
Marino, Koninkrijk Lombardije en nog
enkele hertogdommen. De meeste staten hadden een absolute heerschappijvorm en
stonden onder Oostenrijkse invloed, wat nogal politiek gevoelig kwam te liggen
en beslist anti-nationalistisch gericht was.
Onder
invloed van de Franse Revolutie drongen zich toch geheime nationalistische broederschappen op waaronder de Carbonería
de belangrijkste is. Maar Giuseppe Mazzini, ook een vurige nationalist, trad
vrijelijk in de openbaarheid om zijn ideaal te verkondigen: een nationale staat
onder een koning waarbij vrijheid en nationalisme samen zouden gaan. Hij
richtte een beweging op Giovine Italia
(Jong Italië) om de massa te mobiliseren voor de eenheid van Italië. Het was
graaf Camillo Benso di Cavour, premier van het koninkrijk Sardinië die deze
tendensen wist te kanaliseren. Giuseppe
Garibaldi, volgeling van Mazzini ondersteunde het eenwordingsproces
onverwacht door met zijn duizend man sterke troep ( I Mille), strijdend het
gehele zuiden van Italië voor koning Victor-Emmanuel II van Sardinië te
veroveren. Op 17 maart 1861 werd het Koninkrijk Italië geproclameerd. De Risorgimento, de hereniging, was
voltooid.
Eleuterio
Pagliano (1826-1903) was een geboren Sardijn en vurig aanhanger van Mazzini en
Garibaldi. In 1859 vocht hij met hen mee om het Risorgimento te dienen en te
helpen bij de verwezenlijking hun en zijn idealen. Dat kwam terug in zijn werk
als kunstschilder waarvoor hij een opleiding had genoten aan de Brera Academie in Milaan. Hij schilderde vanaf
1861 tien jaar lang militaire onderwerpen later afgewisseld met dramatische
taferelen conform zijn voorliefde voor de Romantiek.
Eleuterio Pagliano, Il
sequestro a nudo patriottismo (De inbeslagneming of naakt patriottisme),
1880, olieverf op doek, 105 x 155 cm (Pinacoteca Metropolitana di Bari ‘Corrada
Giaquinto’). Foto: Ada Markusse 5
september 2019.
Op
het bovenstaande schilderij zien we een zieke man in zijn bed liggen. De
patiënt is kennelijk stervende. Zijn uitgemergelde gestalte leunt roerloos tegen
een opgericht hoofeinde om hem het lucht happen te vergemakkelijken. Het raam
staat wagenwijd open. Aan de deur van de lege klerenkast en aan de muur hangt
nog wat schaars bezit. Voor de rest is het een en al armoede wat we zien. De
jas rechts is van de bezoeker, zo lijkt het. Op de houten tafel naast hem staan
flesjes en een lampetstel. Daarnaast een foto van de Giuseppe Mazzini. Hij
heeft nog meer bezoek. Maar de gast rechts op het doek wendt zijn hoofd af
wanneer hij de figuren aan de linkerkant van het schilderij ziet binnenkomen.
Kennelijk zijn het de deurwaarders van wie er één een exploot in zijn hand
heeft om officieel beslag te kunnen leggen op de inboedel. De dame die hen
binnenliet wijst vol ongeloof en vertwijfeling naar de stervende man. Een
andere dame heeft zich ontredderd en knielend aan het bed vastgeklampt. Niemand
gebruikt de stoel naast het bed. Bij gebrek aan ruimte zijn enkele spullen op
de kast gelegd. Het licht valt op de patiënt en de clair-obscure werking ervan
genereert een naargeestige sfeer.
Eleuterio
Pagliano schilderde diverse taferelen met stervende figuren. Armoede en dood zijn
immer en overal aanwezig, zeker in een strijd. In de negentiende eeuw waren de
leefomstandigheden van de eenvoudige mensen slecht en ze leiden tot
mensonterende situaties. De werkende volksklasse leed zwaar onder werkloosheid,
ziekte en armoede. Want hoewel het Risorgimento,
de eenwording, al sinds 1861 een feit was, bleven armoede en gebrek het land
teisteren. Het is begrijpelijk dat het
geloof van het volk in een beter Italië, hierdoor ernstig werd ondermijnd. Maar
ook de verworpenen der aarde hebben idealen. Dat laat Pagliano zien.
In
het schilderij Il sequestro a nudo
patriottismo verbeeldt Pagliano een verscheurde wereld. Van een arme man
wordt alles wat hij nog heeft afgenomen. Maar zelfs op zijn sterfbed blijft hij
desondanks zijn hoop gevestigd houden op Giuseppe Mazzini, die Italië zag als “één
natie van vrije en gelijke burgers, verenigd, onafhankelijk en soeverein.”[2]
Pagliano
vertelt hier enerzijds het verhaal van een volhardend patriot die zelfs in een
berooide materiele toestand zijn idealen niet prijsgaf. Anderzijds wijst hij op
de mentaliteit van de schuldeisers die geen genade kennen, zelfs niet in het
aangezicht van de dood.
3b-1
Toeschrijving
Volgens
de catalogus Sprezzatura is het doek
gesigneerd met T. Patini. Kunsthistorici hebben dan ook lang gedacht dat dit
een schilderij van Patini betrof. In 2010 is met röntgen vastgesteld dat deze signatuur
bovenop de oorspronkelijke verf is aangebracht. Stijlvergelijkingen hebben
ertoe geleid dat dit werk definitief moet worden toegeschreven aan Eleuterio
Pagliano.
4 Slot
Hierboven
heb ik de vraag gesteld in welke mate Italiaanse schilders uit de late
negentiende eeuw politiek geëngageerd waren. Aan de hand van de werken van
Ciardi en Pagliano hebben we kunnen zien dat hun werk doortrokken is van het
Risorgimento, de Italiaanse eenwording. Maar doordat ze zich ook oriënteerden
op Europa zien we de Romantiek erin terug en de plain-air schilderstijl van de
School van Barbizon.
Ik
denk dat de Italiaanse schilders uit de periode 1860-1910 meer trendvolgers
waren en dat pas in de twintigste eeuw met het Futurismo een meer
toonaangevende rol was weggelegd voor de Italianen. Maar een bespreking van een
schilderij van de futurist Balla, ook op de tentoonstelling aanwezig, is iets
voor een andere bijdrage.
Het
museum heeft de tentoonstelling “SPREZZATURA” genoemd, een naam die zou
verwijzen naar verfijnde manieren (van schilderen). Maar deze schilders kozen niet
voor de precieze academische stijl maar voor de grove toets. Het werkwoord ‘sprezzare’
verwijst bovendien naar gering achten en met een beetje fantasie, dat wel, is
dat te verbinden met het Academische oordeel over deze schilders. Ze voldeden
niet aan het klassieke schoonheids-ideaal.
Ik
kan deze tentoonstelling van harte aanbevelen. Voor het grote publiek zijn
diverse schilders minder bekend, maar niettemin van groot belang omdat ze met
hun kunstwerken actief hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van een
Italiaanse nationale identiteit.
Middelburg
30 september 2019
[1]
Sprezzatura is een vaag begrip dat mogelijk gemunt is tijdens de Renaissance.
Het werkwoord ‘sprezzare’ betekent geringachten, minachten. Het zou goed kunnen
dat hiermee in die tijd een negatief oordeel werd geveld over de volgelingen
van de ‘moderne humanistische wijze van leven inclusief de kunstenaars.’ Maar
volgens mevrouw Adriëne Quarles van Ufford in het Museumtijdschrift 2019/4 verwijst
het juist naar de “bestudeerde nonchalance en verfijnde beschaving die de
ideale hoveling aan de dag moest leggen.” In elk geval heeft het Drents Museum
de laatste uitleg gekozen omdat het volgens hen de virtuositeit van de
Italiaanse schilders reflecteert.
[2] L.H.M.
Wessels & A. Bosch red., Veranderende
grenzen, Nationalisme in Europa 1815-1919(Heerlen 1992) 372.
