maandag 30 september 2019

RECENSIE TENTOONSTELLING SPREZZATURA IN DRENTS MUSEUM


RECENSIE OVER ITALIAANSE TOESTANDEN IN HET DRENTS MUSEUM IN ASSEN

Leen Moelker
Expositie: Sprezzatura, vijftig jaar Italiaanse schilderkunst 1860-1910;

Plaats: Drents Museum in Assen;

Periode: 2 juni-3 november 2019;

Thema: Italiaanse schilderkunst;

Conservator: Willemijn Lindenhovius;

Aantal werken: 69 van 40 schilders

Openingstijden: di-zo 11.00- 17.00 uur

Bezoekdatum: 5 september 2019.

Aantal woorden:

Een schilderijen tentoonstelling bezoeken is voor sommige kijkers een bijzondere onderneming. Gemiddeld staat een beschouwer van schilderwerken negen seconden stil bij de voorstelling. Door de hoeveelheid indrukken die iemand tegelijk moet verwerken, komt het doorgaans niet tot een echte waarneming. Met een blik op een naambordje, een kleine tekst lezen en een vluchtige beschouwing op het werk is het oordeel snel geveld.
Maar in het Drents Museum wordt dit onderkend en daarom is de tentoonstelling Sprezzatura omgeven met interessante historische one-liners en overige toelichtende teksten. Wie zich de rust en de tijd gunt, kan zowel esthetisch als emotioneel een mooie ervaring met Italiaanse kunstwerken tegemoet zien. Hoe reageerden de negentiende -eeuwse Italiaanse schilders vakinhoudelijk op hun tijd? Waren ze volgers of trendsetters?  In welke mate waren ze geëngageerd? Dat soort vragen wil ik aan de orde stellen bij de bespreking van deze onverwacht boeiende tentoonstelling.


1  Inleiding

Het Drents Museum heeft in de afgelopen jaren een serie van drie tentoonstellingen georganiseerd rondom negentiende -eeuwse kunst. Sprezzatura  is de laatste presentatie uit die serie die verder bestond uit  The Glasgow Boys - Schots Impressionisme 1880-1900 (2015) en Peredvizhniki - Russisch realisme rond Repin (2016).
De negentiende eeuw is een interessante eeuw omdat zich daarin politiek, sociaal, cultureel – en dan vooral in de beeldende kunst en literatuur – sterke tendensen laten waarnemen. Het is de tijd van het opkomende Nationalisme en Kolonialisme, van de schrijnende sociale misstanden voortkomende uit de industrialisatie en van initiatieven om politieke eenheden te smeden (Italië, Duitsland). Ook werden in die eeuw op grote schaal spoorverbindingen aangelegd, kanalen gegraven en mechanisatie toegepast. De academische stijlconventies bleven onverminderd de klassieke eisen aan kunstenaars stellen. Beeldende kunstenaars reflecteerden daarop met rebels eigentijds werk gepresenteerd in een alternatieve Salon. De heroriëntatie op de Middeleeuwen in de architectuur ( Walpole, Violet-le-Duc, Pierre Cuypers) en literatuur ontstak een symbolistisch elan in dichters als Beaudelaire, Verlaine en Mallarmé. Maar ook in de beeldende kunst werd het symbolisme omarmd.
Kortom deze enerverende eeuw is de context voor de schilders van Sprezzatura.

2 De tentoonstelling, het begin

De expositie konden we bereiken door via de entree van Drents Museum op straatniveau af te dalen naar de hal beneden. De opvallend licht gekleurde ruimte suggereert transparantie. Het verchroomde staal van de glazen liftpartij schittert je tegemoet. Het voelt goed in die grote vriendelijk ogende ruimte.

Het is raadzaam eerst de introductiefilm te volgen. Zo wordt de tentoonstelling gepositioneerd tegen een historische achtergrond. Een enthousiaste conservator vertelt erin hoe het internationale karakter van het museum erdoor wordt onderstreept en lokale Italiaanse wetenschappers zetten sommige schilders in een kunsthistorisch perspectief. Zo blijkt dat Italië in 1861 een koninkrijk was geworden en dringend behoefte had aan een eigen Italiaanse identiteit. Het rijke Noorden en het arme Zuiden waren verenigd en voortaan moesten ze zichzelf zien als onderdeel van de natie Italië onder koning Vittorio-Emanuele II van Sardinië. Maar de weg ernaar toe was lang en bloedig geweest. Op sommige schilderijen hier zie je de vertolking ervan.
Het is aan te raden een zekere chronologische volgorde aan te houden. Dan is er de maximale samenhang tussen de politieke geschiedenis van Italië en de kunstwerken.  Vergeet niet naar bovenin de zalen te kijken want daar vind je enkele historisch relevante uitspraken van kunstenaars (Foto 2). Alle kunstwerken hebben veel ruimte gekregen aan de muur. Dat is prettig, zeker als je er wat langer naar wil kijken.
Kijkers kunnen op veel manieren  een kunstwerk beoordelen. Interessante criteria zijn het formaat, het kleurengebruik, de compositie, de stijl van de schilder ( detaillering, stofuitdrukking, lichteffecten) en de voorstelling zelf (realistisch, abstract, boodschap, conventies en motieven).
Wanneer is een kunstwerk mooi of passend? Daarover zullen de meningen altijd verschillen.
In het Drents Museum heeft de conservator onder de naam “Sprezzatura” [1] een mooie selectie gemaakt uit schilderijen afkomstig uit Italië die vervaardigd zijn door Italiaanse meesters in een bepaalde korte periode (1860-1910).  Van enkele schilderijen die kenmerkend zijn voor het verhaal van het museum volgt onderstaand een beschrijving.

3 Voorbeelden

3a Italiaanse schilders gingen ook  plein-air schilderen

In het midden van de negentiende eeuw was er in de beeldende kunst in Europa verzet gekomen tegen de eisen van de academische voorschriften. De School van Barbizon (Corot, Millet) leidde het protest in met  plein-air studies waarin  ze  met hun grove toets de eis van een  gladde precieze  penseelstreek verlieten zoals die door de Académie des Beaux-Arts werd gepropageerd. Volgelingen als Courbet en de schilders van het Impressionisme versterkten het realisme ten koste van het academisme. Van de Italiaanse schilders nam Guglielmo Ciardi deze uitgangspunten over en gaf in grote schilderijen zijn visie op het Italiaanse  boerenleven en het vissersbestaan (Foto 1).

Guglielmo Ciardi (1842-1917) moet dit tafereel – in plain-air geschilderd – hebben kunnen zien vanuit zijn Quinta di Trevisio. Als Italiaans schilder was hij een erfgenaam van Canaletto die met zijn veduti (vergezichten en stadsgezichten) de beeldende kunst diepgaand heeft beïnvloed.
Op dit schilderij zien we een vergezicht met een landschap en bergen op de achtergrond. Tussen verspreid staand bomen zien we boeren op hun rug bezig met maaien met de zeis. Ze maaien de in bloei staande ruigte. De tweede man van het drietal rechts is juist bezig de zeis ‘aan te zetten.’ Hun bezigheid is gericht op de woekerende begroeiing tussen de sinaasappelbomen. Voor de activiteit wieden lijkt mij de te bestrijden wildernis te groot. Bovendien verraadt hun houding het typisch gedrag van een maaier. Evenals Millet de zaaier tijdens het zaaien in beeld bracht kiest Ciardi hier voor een boerenactiviteit al komt die veel minder prominent in beeld als bij Millet. De geest van de tijd wordt bij Ciardi gecombineerd met de Italiaanse vooral Venetiaanse veduta-traditie, 



   Fig.1 Guglielmo Ciardi, Messidoro (Gouden Korenaren), 1883, olieverf op doek, 136 x 277 cm, (Galleria Nazionale d’Arte Moderna e Contemporanea, Rome). Foto Ada Markusse, 5 september 2019 in Drents Museum.

Links achter, aan de horizon zijn de contouren van een dorp zichtbaar, mogelijk Treviso. Rechts lijkt de oogst in volle gang want de schoven graan staan keurig in het gelid te wachten op verder transport.
Links op de voorgrond is het koren goudgeel en rijp. Ook de andere goudkleurige vlakken suggereren dat de oogst aanstaande is. Al met al lijkt het een grote lofzang op de natuur.
Ciardi gaf het schilderij de titel mee ‘Messidoro.’ Letterlijk is dit een samentrekking van  messe d’oro wat ‘gouden maand’ betekent. Maar het is ook de naam van de oogstmaand in de kalender die de Franse Revolutionairen invoerden in 1792. Waarom zou Ciardi dat hebben gedaan?  Het lijkt er sterk op dat hij de Franse contemporaine culturele geschiedenis goed kende en zich graag vereenzelvigde met de gewone man, de boer en de visser.
Het nieuwe Italiaanse koninkrijk zag er in elk geval een typisch nationaal Italiaans schilderij in toen de staat het in 1885 aankocht.
Samengevat gesteld is deze Messidoro, deze topper van Ciardi, er een goed voorbeeld van hoe  Italiaanse schilders zich op het buitenland oriënteerden.  En ook hoe ze door overname en inpassing  van nieuwe schilderstijlen in de eigen traditie, een bijdrage leverden aan de nationale identiteit van Italië.

Fig.2 Drents Museum, Randschrift in een zaal van de tentoonstelling Sprezzatura. Foto: Ada Markusse

3b Italiaanse schilders en het politiek engagement Eleuterio Pagliano

Om het hier te bespreken werk van Pagliano goed te kunnen begrijpen maken we eerst een uitstapje naar de negentiende -eeuwse Italiaanse politiek.
Na het Weense Congres bestond Italië uit een groep politieke eenheden. De belangrijkste waren het Koninkrijk Sardinië/Piemonte, Groot Hertogdom Toscane, het Koninkrijk der beide Siciliën, de Kerkelijke Staat, de republiek San Marino, Koninkrijk Lombardije  en nog enkele hertogdommen. De meeste staten hadden een absolute heerschappijvorm en stonden onder Oostenrijkse invloed, wat nogal politiek gevoelig kwam te liggen en beslist anti-nationalistisch gericht was.
Onder invloed van de Franse Revolutie drongen zich toch geheime nationalistische broederschappen op waaronder de Carbonería de belangrijkste is. Maar Giuseppe Mazzini, ook een vurige nationalist, trad vrijelijk in de openbaarheid om zijn ideaal te verkondigen: een nationale staat onder een koning waarbij vrijheid en nationalisme samen zouden gaan. Hij richtte een beweging op  Giovine Italia (Jong Italië) om de massa te mobiliseren voor de eenheid van Italië. Het was graaf Camillo Benso di Cavour, premier van het koninkrijk Sardinië die deze tendensen wist te kanaliseren. Giuseppe  Garibaldi, volgeling van Mazzini ondersteunde het eenwordingsproces onverwacht door met zijn duizend man sterke troep ( I Mille), strijdend het gehele zuiden van Italië voor koning Victor-Emmanuel II van Sardinië te veroveren. Op 17 maart 1861 werd het Koninkrijk Italië geproclameerd. De Risorgimento, de hereniging, was voltooid.

Eleuterio Pagliano (1826-1903) was een geboren Sardijn en vurig aanhanger van Mazzini en Garibaldi. In 1859 vocht hij met hen mee om het Risorgimento te dienen en te helpen bij de verwezenlijking hun en zijn idealen. Dat kwam terug in zijn werk als kunstschilder waarvoor hij een opleiding had genoten aan de  Brera Academie in Milaan. Hij schilderde vanaf 1861 tien jaar lang militaire onderwerpen later afgewisseld met dramatische taferelen conform zijn voorliefde voor de Romantiek.


Eleuterio Pagliano, Il sequestro a nudo patriottismo (De inbeslagneming of naakt patriottisme), 1880, olieverf op doek, 105 x 155 cm (Pinacoteca Metropolitana di Bari ‘Corrada Giaquinto’).  Foto: Ada Markusse 5 september 2019.

Op het bovenstaande schilderij zien we een zieke man in zijn bed liggen. De patiënt is kennelijk stervende. Zijn uitgemergelde gestalte leunt roerloos tegen een opgericht hoofeinde om hem het lucht happen te vergemakkelijken. Het raam staat wagenwijd open. Aan de deur van de lege klerenkast en aan de muur hangt nog wat schaars bezit. Voor de rest is het een en al armoede wat we zien. De jas rechts is van de bezoeker, zo lijkt het. Op de houten tafel naast hem staan flesjes en een lampetstel. Daarnaast een foto van de Giuseppe Mazzini. Hij heeft nog meer bezoek. Maar de gast rechts op het doek wendt zijn hoofd af wanneer hij de figuren aan de linkerkant van het schilderij ziet binnenkomen. Kennelijk zijn het de deurwaarders van wie er één een exploot in zijn hand heeft om officieel beslag te kunnen leggen op de inboedel. De dame die hen binnenliet wijst vol ongeloof en vertwijfeling naar de stervende man. Een andere dame heeft zich ontredderd en knielend aan het bed vastgeklampt. Niemand gebruikt de stoel naast het bed. Bij gebrek aan ruimte zijn enkele spullen op de kast gelegd. Het licht valt op de patiënt en de clair-obscure werking ervan genereert een naargeestige sfeer.

Eleuterio Pagliano schilderde diverse taferelen met stervende figuren. Armoede en dood zijn immer en overal aanwezig, zeker in een strijd. In de negentiende eeuw waren de leefomstandigheden van de eenvoudige mensen slecht en ze leiden tot mensonterende situaties. De werkende volksklasse leed zwaar onder werkloosheid, ziekte en armoede.  Want hoewel het Risorgimento, de eenwording, al sinds 1861 een feit was, bleven armoede en gebrek het land teisteren. Het is begrijpelijk dat  het geloof van het volk in een beter Italië, hierdoor ernstig werd ondermijnd. Maar ook de verworpenen der aarde hebben idealen. Dat laat Pagliano zien.

In het schilderij Il sequestro a nudo patriottismo verbeeldt Pagliano een verscheurde wereld. Van een arme man wordt alles wat hij nog heeft afgenomen. Maar zelfs op zijn sterfbed blijft hij desondanks zijn hoop gevestigd houden op Giuseppe Mazzini, die Italië zag als “één natie van vrije en gelijke burgers, verenigd, onafhankelijk en soeverein.”[2]
Pagliano vertelt hier enerzijds het verhaal van een volhardend patriot die zelfs in een berooide materiele toestand zijn idealen niet prijsgaf. Anderzijds wijst hij op de mentaliteit van de schuldeisers die geen genade kennen, zelfs niet in het aangezicht van de dood.

3b-1 Toeschrijving
Volgens de catalogus Sprezzatura is het doek gesigneerd met T. Patini. Kunsthistorici hebben dan ook lang gedacht dat dit een schilderij van Patini betrof. In 2010 is met röntgen vastgesteld dat deze signatuur bovenop de oorspronkelijke verf is aangebracht. Stijlvergelijkingen hebben ertoe geleid dat dit werk definitief moet worden toegeschreven aan Eleuterio Pagliano.

4 Slot
Hierboven heb ik de vraag gesteld in welke mate Italiaanse schilders uit de late negentiende eeuw politiek geëngageerd waren. Aan de hand van de werken van Ciardi en Pagliano hebben we kunnen zien dat hun werk doortrokken is van het Risorgimento, de Italiaanse eenwording. Maar doordat ze zich ook oriënteerden op Europa zien we de Romantiek erin terug en de plain-air schilderstijl van de School van Barbizon.
Ik denk dat de Italiaanse schilders uit de periode 1860-1910 meer trendvolgers waren en dat pas in de twintigste eeuw met het Futurismo een meer toonaangevende rol was weggelegd voor de Italianen. Maar een bespreking van een schilderij van de futurist Balla, ook op de tentoonstelling aanwezig, is iets voor een andere bijdrage.

Het museum heeft de tentoonstelling “SPREZZATURA” genoemd, een naam die zou verwijzen naar verfijnde manieren (van schilderen). Maar deze schilders kozen niet voor de precieze academische stijl maar voor de grove toets. Het werkwoord ‘sprezzare’ verwijst bovendien naar gering achten en met een beetje fantasie, dat wel, is dat te verbinden met het Academische oordeel over deze schilders. Ze voldeden niet aan het klassieke schoonheids-ideaal.
Ik kan deze tentoonstelling van harte aanbevelen. Voor het grote publiek zijn diverse schilders minder bekend, maar niettemin van groot belang omdat ze met hun kunstwerken actief hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van een Italiaanse nationale  identiteit.

Middelburg 30 september 2019
 

   



[1] Sprezzatura is een vaag begrip dat mogelijk gemunt is tijdens de Renaissance. Het werkwoord ‘sprezzare’ betekent geringachten, minachten. Het zou goed kunnen dat hiermee in die tijd een negatief oordeel werd geveld over de volgelingen van de ‘moderne humanistische wijze van leven inclusief de kunstenaars.’ Maar volgens mevrouw Adriëne Quarles van Ufford in het Museumtijdschrift 2019/4 verwijst het juist naar de “bestudeerde nonchalance en verfijnde beschaving die de ideale hoveling aan de dag moest leggen.” In elk geval heeft het Drents Museum de laatste uitleg gekozen omdat het volgens hen de virtuositeit van de Italiaanse schilders reflecteert.
[2] L.H.M. Wessels & A. Bosch red., Veranderende grenzen, Nationalisme in Europa 1815-1919(Heerlen 1992) 372.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten