Recensie over de film THE SQUARE (Winnaar Palmes d'Or 2017)

¢ Recensie

THE SQUARE is een onderhoudende film die lang blijft hangen

Leen Moelker

Film: The Square; Regisseur: Ruben Östlund; Scenario: Ruben Östlund; Productie: Plattform Produktion, Arte France Cinema; Distributie: Bac Films; Taal: Zweeds, Engels, Deens; Release in Zweden: 25.8.2017;  LAATSTE NIEUWS  RELEASE IN NEDERLAND  9 NOVEMBER 2017 Duur: 142 minuten Genre: drama/comedy; IMDB ranking: 8; Gezien: 27 august. 2017, Vlissingen; Prijzen: Palm d’ Or 2017;

De film Tourist van de regisseur Ruben Östlund bevat enkele ongemakkelijke situaties. Er is een  vader van een gezin op sneeuwvakantie die moet kiezen: zijn vrouw of zijn kinderen in een dichte mist alleen laten? En redt hij zichzelf of zijn gezin bij de aanblik van een aanstormende lawine?

Dit soort vragen doemt ook op in de film The Square van dezelfde regisseur. In een ogenschijnlijk eenvoudig verhaal zitten enkele nijpende maatschappelijke kwesties verpakt. Eervol werd de film  de winnaar van de Gouden Palm 2017 op het filmfestival in Cannes.  Over welke kwesties gaat het? Wat valt op in de cinematografie? Hoe behandelt de film de relatiepatronen in de samenleving van de eenentwintigste eeuw?

Met deze vragen wil ik deze film onder de loep nemen.

TIP: KPN HEEFT ALS AANBIEDER DIGITALE TV ONDER DE KNOP  'ON DEMAND' DE FILM "TOURIST" GRATIS BESCHIKBAAR

1  Synopsis

Christian (Claes Bang) is hoofdconservator van het museum voor moderne kunst in Stockholm. Hij is bij aanvang van de film druk bezig met de voorbereidingen voor de officiële opening van de tentoonstelling rondom het kunstwerk “Het Vierkant.”

Hij is gescheiden en op een dag begint hem nog meer tegenslag te treffen. Toch weet hij zich iedere keer wel handig te herstellen. Maar omdat zijn kunstfilosofie nauwelijks begrepen wordt, valt de pers over hem heen en wordt hem in de media verspilling van overheidsgeld verweten.

Een Amerikaanse journaliste Anne (Elisabeth Moss) suggereert affectie voor hem en zoekt toenadering, maar houdt hem vervolgens in haar greep.  

Een nieuwe ramp treft hem, als hij de controle verliest op de promotie trailer voor The Square.

Ook een act tijdens een diner, na de overdracht van het kunstwerk en de opening van de tentoonstelling, is geen succes. De menigte is in shock. De Raad van Toezicht stuurt aan op het vertrek van Christian. De conservator geeft zelf op een persconferentie tekst en uitleg. Er volgt een  ‘kruisverhoor’ van de kritische en aanwezige persmensen. Christian wordt onder druk gezet, maar hij houdt stand.

 

2  Bespreking

2a Het Begin

Christian is gescheiden en heeft drie kinderen tot 12 jaar. Hij is een sociaal bewogen man. Als de film begint heeft hij mede met hulp van sponsors een conceptueel kunstwerk aangekocht dat de wereld moet verbeteren. De voorbereidingen zijn in volle gang: een oud ruiterstandbeeld wordt van zijn sokkel gehaald om ruimte te maken en in de bestrating wordt een verlicht vierkant (The Square) aangebracht.

Oud wijkt voor nieuw, helden van weleer worden bedankt, een andere toekomst breekt aan, dat lijkt de film direct duidelijk te maken.

Christian wil een bijdrage leveren aan de vreedzame samenleving tussen mensen. Hij wil de mensheid een boodschap brengen met een door een Zuid-Amerikaanse kunstenares ontworpen kunstwerk “Het Vierkant.”  Het is een concept waarbinnen een imaginair begrensde ruimte mensen positief met elkaar willen communiceren en zich daardoor veilig voelen. Maar ze moeten wel die stap in dat ruimtelijke vierkant willen zetten. Daartoe wil hij hen opwekken.
Er is kritiek. Hoe kunnen rijk en arm onbevangen in het vierkant stappen en liefdevol met elkaar omgaan. En allochtonen en autochtonen? En mannen en vrouwen, zijn die volledig aan elkaar gelijkwaardig?

2b Moeilijkheden

Christian geeft zelf het voorbeeld. Door een allochtone collega Michael ( Christopher Laessø) als adviseur te kiezen. Hij schiet toe als een vrouw op straat bedreigd wordt. Maar dan blijkt dat ideaal en werkelijkheid ver uit elkaar geraakt zijn.

Eerst wordt hij bestolen, en als hij op advies van Michael daartegen in actie komt, komt hij opnieuw in de problemen. Dan neemt een jong reclamebureau hem het initiatief uit handen, en oogst hij bij het publiek hoon in plaats van enthousiasme. Als een door hem voorbereide act veel te realistisch wordt uitgevoerd, wacht hem een moeilijk gesprek.

Kijkers zullen moeiteloos meevoelen met Christian en voortdurend denken: ‘wat zou ik doen in die situatie?’

               Persoonlijk vond ik het gedrag van Christian als volwassene en hoofdconservator van een groot museum, niet altijd te volgen. Hem is naïviteit, goedgelovigheid en dromerigheid te            verwijten. Zo run je geen museum. Aan de andere kant weet hij charismatisch sympathie op te wekken en mensen aan zich te binden. Dat zijn belangrijke vereisten voor iemand die de belangen van een groot instituut moet behartigen en de fondsenwerving ervoor moet verzorgen.

Hoe het ook zij, de geschiedenis speelt zich af in een moderne stadssamenleving.  Die is individualistisch, competitief, open minded, multicultureel, democratisch ingericht, sociaal gedifferentieerd, kortom, Christian leeft in een cultureel hoogstaande omgeving.  

Maar daarbinnen bestaan talloze conflictueuze rolpatronen.

Daarop wijzen ongeschreven regels en kenmerken als:  rijken bemoeien zich niet met de armen, vrouwen en mannen worden niet gelijk behandeld in een mannenmaatschappij, allochtonen zijn vaak betrokken bij criminaliteit, wat niet mainstream is, wordt afgekeurd of riskeert verbanning, seks is macht.

            Christian is een identificatiefiguur voor de welwillende mens die zijn grenzen zoekt en die soms oprekt. Hij wil graag iedereen te vriend houden bovenal zijn kinderen, maar ook  anderen die zijn pad kruisen. Dat kan natuurlijk niet, en je ziet hem dan ook ontsporen wanneer hij het overzicht verliest en daardoor geen focus meer heeft op de relevante taken van zijn team. Hij breit oorzaak en gevolg tot een kluwen onontwarbare gebeurtenissen.

Overoptimistisch gestemd laat hij zich verleiden door een Amerikaanse journaliste, terwijl hij beseft dat machtsverhoudingen hierin een rol spelen.  Hij schokt zijn achterban met zijn experiment ‘mensen uit hun comfortzone lokken.’ Christian wilde hen laten ervaren hoe het voelt zich in een onzekere situatie te moeten begeven. Dat gebeurt immers ook bij ‘in het vierkant’ stappen, waarbij mensen zich dienstbaar aanbieden aan de Ander.

            Het publiek kan echter de conservator in het conceptuele karakter van The Square niet volgen en toont grote weerstand.

Zittend aan het openingsdiner bijvoorbeeld,  zien de mensen zichzelf als begunstiger en toeschouwer die vermaakt moet worden. Maar dat pakt anders uit. In plaats van toeschouwer worden ze uitgedaagd om aan een vuistgevecht van mens tot mens deel te nemen.

2c  Psychologie

The Square laat mensen als individuen en als groepsleden zien. Anders dan in Tourist waarin Östlund, de regisseur,  inzoomt op één relatie tussen twee mensen, spelen zich in deze film ook groepsprocessen af.

            Uit de sociale psychologie is bekend dat mensen altijd streven naar een coherent zelf-     concept. Dat komt tot stand door a. de situatie te beheersen, b. door verbondenheid met anderen en c. door de eigen rol als juist te evalueren. Een stabiel Zelf maakt aansluiting bij diverse groepen mogelijk, waarbinnen dezelfde waarden en normen worden gedeeld. Opereren binnen een groep geeft aldus veiligheid, controle, verbondenheid en een positief oordeel over zichzelf. Dat dient het behoud van eigenwaarde. Het is duidelijk dat buitenstaanders per definitie een bedreiging  vormen voor de groepsidentiteit, zodat die met wantrouwen worden bekeken.(noot 2)

Laten we ons richten op enkele voorbeelden uit de film The Square.

In de film lijkt het mij onder andere te gaan om de man-vrouw relatie. Anne (Elisabeth Moss), een Amerikaanse journaliste, is ambitieus en ze wil de waarheid boven tafel krijgen. Ze lijkt echter op Christian, de machtige conservator van een groot museum, geen grip te krijgen en ze begrijpt niet waarom. Ze gaat tot het uiterste om daar achter te komen en ontmaskert haar tegenstrever ten slotte als een persoon die wel status heeft in het elitaire decorum, maar feitelijk slechts een gewone, zielig impotente man is, die zakelijk mislukt.

Anne fileert de gedachtestroom van Christian in een kruisverhoor. Ze laat hem ervaren wat het voor vrouwen moet betekenen dat hij zijn vriendinnen naamloos consumeert. Waarmee ze de wereld kennelijk wil bewijzen dat vrouwen niet gelijkwaardig aan mannen zijn. [1]

            Groepsvorming is onvermijdelijk verbonden met stereotypering. Dat de allochtone Michael (Christopher Laessø)  goed ingevoerd lijkt in de gemeenschap uit de arme wijken vinden we als kijker niet vreemd. Dat hoort immers bij ons beeld, dat allochtonen vaak oververtegenwoordigd zijn in kansarme groepen van onze samenleving. Hoe verrassend is het dan dat Christian uitgerekend uit die wijk eerlijke mensen weet aan te spreken. Inderdaad, hij werd bestolen door criminelen uit een allochtonen wijk, maar niet iedereen is daar crimineel! Dat is de les van de film – géén stereotypering asjeblieft – die immers verzoening predikt en daarmee waarschuwt tegen onredelijke haat.

            Een ander veel voorkomend verschijnsel binnen het groepsgedrag is de uitwerking op het individu  van de sociale omgeving. Sociale facilitatie is de positieve invloed van anderen op onze prestaties, terwijl sociaal lanterfanten het tegengestelde effect heeft: omdat anderen in de buurt zijn hoef ik zelf niets te doen.

In de film The Square maakt Christian gebruik van het eerste –  de facilitatie – door de sponsors en vrienden van het museum voor een diner bijeen te roepen. Maar tijdens het diner ontstaat plotseling een heel andere dynamiek. Een aapmens ontvoert een vrouw en niemand doet iets (ze ‘lanterfanten’). Iedereen lijkt te denken dat het maar een spelletje met de werkelijkheid is en dat Christian wel zal ingrijpen. Maar juist die mikt op het effect van onbalans, van ongemakkelijkheid, van innerlijk conflict, van schaamte (als ik ingrijp en het blijkt maar een spelletje….). Waarmee de theorie bewezen wordt dat mensen bij een onduidelijke hulpvraag naar de ander verwijzen. Dit fragment toont ons welke processen zich in het algemeen voordoen als iemand in nood is.

            Er is uit de film nog een laatste voorbeeld van een groepsproces te geven. De pers is bijeengeroepen voor een nadere toelichting op een belangrijk perscommuniqué. Christian zit de bijeenkomst voor en beantwoordt lastige vragen. Iedere aanwezige journalist heeft zijn concept oordeel echter al klaar. Maar dan is er een collega journalist die Christian aan een verhoor onderwerpt. Tot diens eigen verbazing trekt de man een voor Christian positieve conclusie uit het vraaggesprek, en daardoor veranderde de hele groep collectief van mening. De volgende morgen verschenen lovende kritieken over The Square in de kranten. Er had een deïndividuatie plaats gevonden: persoonlijk indrukken werden door een groepsmening vervangen. Een soortgelijk proces is ook bekend uit de kringen van de maffia en andere criminele bendes. Daarbij wordt dus de eigen mening opgeofferd aan de groepsopvatting.

En zo zijn er in deze film meer interessante shots  met een diepere inhoud aan te wijzen.

2d Verhaallijn en Cinematografie

Hoewel de film 142 minuten lang is verveelt hij geen moment. Dat wordt bevorderd door de simpele verhaallijn waarbij de gebeurtenissen chronologisch passeren. Het is vooral mooi gedaan, omdat de gebeurtenissen zelf steeds een onverwachte wending nemen.

            De regie is bij Östlund in goede handen. Hij staat bekend als sociaal commentator en hij weet daarbij feilloos de spanningen tussen bevolkingslagen op te sporen. In deze film overdrijft hij soms als hij wil iets wil laten uitkomen, zoals in de satirische openingsscène waarin hij kunst en kunstcritici belachelijk maakt.   

            De mise-en scène verwijst direct naar de moderne samenleving van de middenklasse. We zien drukke straattaferelen, mobiele telefoons en eigentijdse kleding  in het establishing-shot.

            De personages worden meestal getoond in medium-shot, wat aansluit bij de vele dialogen die in besloten ruimtes worden gevoerd.          

            Het camera standpunt is tamelijk laag gehouden mede doordat veel dialogen in beeld gebracht worden. Toch ontbreken totaal-shots niet, bijvoorbeeld in grotere binnenruimtes.

             De montage is op continuïteit gericht en dat levert soms lange scènes op.  In de delen met een snelle beeldwisseling – zoals in de auto met Christian en Michael –     zou een langzamere montage mij persoonlijk meer bekoren. Dank zij ellipsen – tijdsprongen - tussen de scènes is er wel voortgang in de geschiedenis.

De film krijgt naast ‘drama’ ook het etiket ‘komedie’ mee en dat is te danken aan betekeniseenheden die soms grappig zijn maar zich niet direct laten duiden, zoals die van de aap in de kamer van Anne en het voice-over geluid van omvallende voorwerpen tijdens een dialoog. 

            Het geluid volgt verder zowel qua ritme, volume als genre de gebeurtenissen op de voet. Het rustgevende Ave Maria klinkt als voice-over tijdens een intiem interview, terwijl harde, snelle rockmuziek te horen is gedurende de boven aangehaalde autorit. Verder is er een normale synchronisatie van beeld en geluid. Het is jammer dat de soundtrack momenteel nog niet beschikbaar is, anders zouden meer voorbeelden uit de klassieke muziek te geven zijn.

            De narratieve elementen zijn hierboven al aangegeven – de geschiedenis – evenals van de symbolische filmlaag al geschetst is over welke maatschappelijke stereotypen en omstandigheden het verhaal gaat. De personages vertegenwoordigen maatschappelijke klassen, die deels in oppositie tot elkaar staan.

3  Samenvatting en Conclusie

Hoewel ik het juryrapport van ‘Cannes 2017’ niet ken, kan ik mij voorstellen dat deze film de hoofdprijs heeft gekregen. Niet alles erin is even spannend, maar de film grijpt precies aan bij de spanningen in de sociale stratificatie van de westerse samenlevingen.

Ik waardeer deze film om zijn cinematografische kwaliteiten – mooie beelden van Stockholm, prachtige klassieke en moderne muziek, rustige montage – maar toch ook zeker om  de regie die beslissend is bij het tweede niveau van representatie. Het acteertalent van Claes Bang en Elisabeth Moss ondersteunt dat ook nog. Met hun natuurlijk spel maken zij van de karakters geloofwaardige rolmodellen. 

Zonder dat de film moralistisch wordt, krijgen we daarin kenmerkende menselijke gedragspatronen voor gespeeld. We gaan beseffen dat er soms onoverbrugbare verschillen bestaan tussen mensen, maar dat ook de ‘Ander’ positief evalueren het begin kan zijn van een betere wereld.   

Middelburg, 22 september 2017

L.  Moelker BA

  

       

---

[1] Volgens een interview met Moss in Canada, lijkt haar grote voorbeeld te zijn het karakter Ebba uit de film Tourist. Die dwingt haar man met dezelfde verbetenheid tot een verklaring van zijn gedrag en tot de erkenning van haar gelijk.
2 In de Volkskrant van 23 september 2017, zie het artikel over de groepsidentiteit van studentencorps.