Ons bezoek aan het Calouste Gulbenkian Museum in Lissabon 2/3

Ons bezoek aan het Calouste GULBENKIAN MUSEUM IN LISSABON (2/3)

Leen Moelker

Ieder jaar komen we wel een keer in de Algarve. Zo ook dit jaar. Nu kwam er tevens een bezoek aan Lissabon bij en wel speciaal aan het Calouste Gulbenkian Museum en het Museu Nacional de Arte Antiga . Beide musea leken ons interessant vanwege de brede kunsthistorische verzameling.  Bovendien kan je Portugals geschiedenis  en zeker die van Lissabon aflezen  van de gebouwen, straten, bruggen en andere openbare kunstwerken. Ook die kwamen dus op ons oriëntatielijstje te staan. Teveel eigenlijk  voor een korte, zij het intensieve, zoektocht. Het Calouste Gulbenkian Museum bezoeken is een feest. Ik nodig u graag uit voor een korte rondwandeling door het museum en bepaal zelf of het de moeite waard is. Ik heb in elk van de zeventien ruimtes of kamers een kunstwerk geselecteerd om dat uit te lichten. Kiezen betekent weglaten en dat is een pijnlijk proces. Kies je voor Gainsbourough of Watteau? Voor Bouts of Rogier van der Weyden ? Voor een laag-reliëf uit 2500 v. Chr of een dodenmasker uit 350 v. Chr? Lees verder en oordeel. Nog beter, ga zelf eens kijken.

A  Kunst uit Mesopotamië, Egypte en het Midden–Oosten

Zaal 1 (Zogende poes)

De poes die zijn jongen voedt was een geliefd onderwerp bij de rituele handelingen van de Egyptenaren vanaf 3500 v. Chr. Katers waren niet gewenst. Dit bronzen exemplaar toont een poes met haar jongen en sluit aan bij de toenmalige vruchtbaarheidscultus. De achtergrond is de volgende. Meer dan 20000 jaar v. Chr was men vooral in Ethiopië, Tibet en Nepal begonnen met het verzamelen van een eenzaadlobbig gewas, een grassoort,  dat goed als voedsel kon dienen. Later bleek dat de Nijldelta zeer geschikt is voor de teelt van cyllestis, een grof graan dat bestond uit een meellichaam, zemel, kiem en aleuronlaag. Vanaf 3500 v. Chr. groeide de macht van de Egyptische farao's mede door kennis van graanveredeling en opslag. Ratten, muizen en slangen wisten echter ook de weg naar de silo’s en het toeval wilde dat de Afrikaanse wilde kat daarop af kwam. De kat werd een nuttig dier dat steeds verder werd gedomesticeerd en ten slotte een heiligenstatus verwierf. 

 Het kwam zelfs tot een katgodin, Bastet, tevens vruchtbaarheidsgodin, aan wie geofferd kon worden. Dat deed men met poezen van allerlei materiaal, brons onder andere,  maar vooral waren kattenmummies in trek. Daarvoor werden in catteries poezen gefokt en gedood en in de handel gebracht. Door de opkomst van het Christendom verdween de cultus naar de achtergrond maar tijdens de regering van de Saitedynastie leefde het religieus besef weer op. De 26^e dynastie duurde van 664-520 v. Chr en werd genoemd naar de stad Sais waar het regeringscentrum was gevestigd. Het was de laatste natuurlijke dynastie in Egypte want 525 v. Chr begon de Perzische overheersing.

Zaal 2 (Calyx-krater)

Al direct bij binnenkomst valt een vitrine op waarin een roodfigurige calyx-krater is opgesteld. Het aardige van dit exemplaar is dat het verwijst naar een roemrijke periode in de Griekse geschiedenis. De vaas is gemaakt in Attica omstreeks 440 v. Chr. Dat is de tijd van Plato, van Pericles en de bouw van het Parthenon in Athene. Attische vazen waren gewild om hun technisch perfecte staat van uitvoering. Na de zwart-figurige in de ‘strenge stijl’( frontaal aanzicht, blokvormig) werd na 530 v. Chr. de rood-figurige in de ‘vrije stijl’ gemaakt. Daarbij blijft de klei ook na het bakken zijn rode kleur houden. De figuren hebben dan een natuurlijke uitstraling en dus ‘bewegen’ ze. Vazen als deze werden gebruikt als mengvat voor wijn en water en kunnen de belvorm, de bloemkelk(calyx)vorm of de rechte vorm hebben. Ons voorbeeld is dus een calyx-krater vanwege de vorm van een bloemkelk.

             

De voorstellingen op deze vaas worden in twee lagen getoond. Ze betreffen mythologische verhalen en wel  boven een fragment uit het leven van Castor en Pollux. Beneden zijn satyrs en mainaden (vrouwelijke volgelingen van Bacchus) bezig aan een bacchanaal. Castor en Pollux willen de mooie dochters van Leukippos, Phoibe en Hilaiira tot vrouw nemen en ze roven die uit de macht van hun ouders op het moment dat een van meisjes trouwt en dus in een bruidskleed getooid is. Op de vaas zien we een vierspan racewagen met een van de jongens erop. Hij trekt aan de teugels, en met andere hand houdt hij  de bruid vast.  Een verkenner rent voor hen uit terwijl de moeder, Philodice, links angstig omkijkt naar de verdwijnende dochter. Op de achterkant is een tafereel  te zien waarin Leukippos  over de roof wordt ingelicht.

Zaal 3 (Laag-reliëf met gevleugelde genius)

Toen het Nieuw-Assyrische Rijk (ca 900 v. Chr) onder koning Ashurnasir pal II steeds machtiger werd, bloeide de cultuur op. Er werd in Ninevé een enorme tempel gebouwd en de regeringszetel werd nu de hoofdstad Kalhu (thans Nimrud bij Mosoel). De koning voerde vernieuwingen door onder andere door in plaats van de paleismuren geheel te beschilderen, nu albasten lambriseringen met inscripties te laten aanbrengen. De voorstelling was meestal een  gevleugelde genius, dat is een lichaam met een stierenhoofd, een arendshoofd of een mensenhoofd. Ze hadden vooral tot doel de koning te verheerlijken en te beschermen. De categorie met het mensenhoofd kende de volgende  karakteristieken

·         Gehoornde kroon

·         Goddelijke tiara

·         Lange haren

·         Krulbaard

·         Oorsieraad

·         Tuniek met korte mouw en knielang kleed

·         Een lange shawl hangt tot op de enkel en wordt terug gewonden tot op het middel

·         Sieraden aan beide polsen

·         Is gevleugeld

·         Draagt een klein emmertje met water voor de rituele reiniging

·         Meestal zijn er inscripties in spijkerschrift op te vinden.

De spieren zijn goed weergegeven en het laag-reliëf maakt  het mogelijk met lichtval te spelen. Bij bas-reliëf is er immers weinig hoogte verschil tussen de achtergrond en de tekening. Juist vanwege die eigenschap leent een dergelijk kunstwerk zich uitstekend om verslag te doen – in spijkerschrift – van de gedenkwaardige gebeurtenissen. Het is de eerste fase tussen tekening en vrijstaand beelden. Let op de brede tekstband in het midden waarin de naam, functie van de koning, zijn verrichtingen en bijdragen aan de samenleving breed worden uitgesponnen.[1]

B Oosterse Islamitische Kunst

Zaal 4 (Karpet van het type ‘vechtende dieren’)

Ik zou uit deze grote zaal wel meer kunstwerken over het voetlicht willen brengen, maar ik moet me beperken. Deze keer kijken we naar een Perzisch tapijt. Ook hiervoor wat achtergrond over het gebied van herkomst. [2]

In Perzië (nu Iran) leefden in de middeleeuwen verschillende volkenrassen zoals Turkmenen, Arbeidzjanen, Koerden, Armenen en tribale nomadenstammen. Er was altijd wel ergens een godsdienstconflict tussen soenieten en sjiieten. Tot in 1501, toen de clan van de Safavieden als sterkste macht op kwam en een bloeiperiode inzette van tot dan toe ongekende orde. De Savaviden brachten eenheid in het land, een bureaucratie op basis van check and balances en vooral voerden zij de sjiitische Islam door. Ook de architectuur en de kunst brachten zij op een hoger niveau. Vooral de sjah Tahmasp (1524-1576) bevorderde de kunsten door ateliers voor de productie van tapijten op te richten. Er ontstonden centra in Kashan, Isfahan en Yazd in centraal Perzië. [3]

Het karpet met de vechtende dieren is van zijde gemaakt en stamt uit de tijd van shah Tahmasp. Het meet 230 x 180 cm en is van buitengewone kwaliteit. Dat blijkt uit de uiterst fijne nuanceringen in de voorstellingen. Globaal aangegeven zien we in het midden een vierpas met vechtende feniksen en draken op een mosgroene ondergrond. Daaromheen een rood veld met alweer vechtende dieren zoals een panter en een leeuw die een bok vast grijpt. Elders vluchten een hert en een olifant. En verder heel veel bloemmotieven en vogels. Het valt mij wel op dat gewerkt is met sjablonen, net zoals in de 15^e eeuw ook in de Europese schilderkunst de gewoonte was. Dus de (aanvallende) dieren komen meerdere keren voor op het veld maar wel in een verschillende positie geknoopt. Ook in de hoeken met goudgeel veld komen vogels voor en ook op de relatief brede mosgroene rand komen alternerend mooi geveerde fazanten en palmetten voor. Tot slot, de afwerkrand heeft weer bloemmotieven en kleine wolken in een stijl die doet denken aan het Chinese tchi-karakter.

Ik ben geneigd om de betekenis van de voorstellingen te zoeken in de realiteit van de 16^e eeuw in Perzië: het was een land van  rivaliserende stammen die elkaar de macht betwistten. De Savaviden waren even de sterksten tot 1722. Toen was het de beurt aan een andere familie om de scepter over Perzië te zwaaien.

Zaal 4 (‘Faiencebord met dieren’ uit Iznik)

Gulbenkians familie was afkomstig uit Armenië en vlak over de grens lag in Turkije de plaats Iznik, waar ooit een belangrijk productiecentrum voor aardewerk was gevestigd. Iznik ligt aan een meer en de klei uit de omgeving was zeer geschikt voor het vervaardigen van keramiek, vooral tegels en aardewerk. Toen de Ottomanen aan het bewind kwamen in de veertiende eeuw vestigden zij een groot imperium. De sultans bouwden moskeeën en paleizen en gebruikten Iznik keramiek voor de decoratie ervan, vooral vanaf 1500 n. Chr. In deze verzameling zijn dan ook vele artefacten opgenomen die verwijzen naar de geboorteregio van de familie Gulbekian. Aanvankelijk beperkten de islamitische ontwikkelaars zich tot uitsluitend bloemmotieven, meanders, en geometrische figuren, later werden dat ook dierenmotieven. Tijdens het sultanaat van sultan Ahmet I (van de Blauwe Moskee in Istanboel) werd Iznik hofleverancier van keramische producten. Onder invloed van het steeds meer populair geworden Chinees porselein en de introductie van Perzische technieken kwamen dieren en uitbundige bloemenkransen in aanmerking als motieven op het Iznik-keramiek. In zaal 5 zijn hiervan vele voorbeelden te vinden. Dit is mijn keus.

Figuur 4 Anoniem, Diep bord, Iznik Turkije, plm.1550, Ottomaanse tijd, diam.34 cm, Calouste Gulbenkian Museum, Lissabon (Foto Ada Markusse).

Als er al dieren worden afgebeeld is dat altijd in een dynamische houding. De harpij (kuifarend) was een graag gebruikt motief maar soms worden ook fantasiedieren als griffioenen, draken, sirenes en de feniksen gekozen. Op het bovenstaande bord zijn naast de vlinder (voorspoed), een gestileerde haas, de leeuw en de bok, en in de rand ook nog spiralen en voluten verwerkt.

C  Armeense kunst

Zaal 5 (Geïllustreerde Armeense Bijbel)

Er is in het museum ook een kleine afdeling met voorwerpen die naar Armenië verwijzen. Immers de familie Gulbenkian was Armeens. Net als op meer afdelingen zijn ook hier boeken te zien. Het gaat daarbij dan veelal om de binding in perkament, de verluchtiging, de uitvoering in leer meestal Marokkaans van origine en de kalligrafie. Ik vond een prachtig exemplaar van een in opdracht van de Armeense patriarch uit Istanbul, Khodja Nazar, vervaardigde geïllustreerde Bijbel. Hij bevat 609 bladzijden en 30 miniaturen. De eerste bladzijde begint bij het scheppingsverhaal en is hier weergegeven. Links zien we de verbeelding van de scheppingsdagen gevat in een medaillon. De Schepper is in actie op een gouden ondergrond  met de schepping van Adam, van Eva, de zondeval en de uitwijzing uit het Paradijs. Rechts troont God de Pancreator boven een medaillon met de Heilige Geest en Abraham. Vandaaruit dalen gekromde stralen neer op de aureolen van de vierentwintig oudsten (Openbaringen 4:4). De tekst begint met een gekalligrafeerde letter waaraan een heilige is gelinkt met een baby op zijn linkerarm. Hij heft zijn rechter arm op terwijl hij een adelaar  laat steunen op een evangelieboek. Gezien de adelaar is dat Johannes de evangelist. De adelaar uit Openbaringen 4:7 is een dier dat "heerlijkheid, eer en dankzegging aan Hem zal brengen."

Figuur 5 Hakob, Geïllustreerde Armeense Bijbel, 1623, goudopdruk op perkament, 22,4 x 16,5 cm. (Foto website Calouste Gulbenkian Museum, Lissabon).

De uitvoering doet erg denken aan de Byzantijnse stijl van kalligraferen. De tekst is in het oud-Armeense bolagir schrift gesteld. Dit schrift is in de vijfde eeuw na Chr. ontwikkeld in Armeniё toen men daar de Bijbel ging vertalen. Een kenmerk ervan is de ronde vorm van de letters. In de 17^e eeuw greep de Armeense gemeenschap graag terug op dit roemrijke verleden en vandaar dat het tot de productie van een ‘renaissance’ bijbel kon komen.

D  Verre Oosten

Zaal 6 (Vaas met de honderd vogels)

Hierboven hebben we gezien dat de ornamentering van het aardewerk in Iznik onder invloed kwam te staan van de motieven op Chinees porselein.

De Gulbenkian verzameling aan Chinees aardewerk is omvangrijk. Vooral uit de periode van K’ang Hsi (1662-1722) zijn er mooie voorbeelden te zien. Karakteristiek voor de Ch’ingdynastie uit die tijd is de zogenaamde famille verte techniek. De decorateurs zochten steeds naar vernieuwing en zo was er vroeger of later ook een roze, een zwarte en een blauwe fase in de emailleertechniek. Bij Famille verte is groen de dominante kleur en in die stijl trof ik een vaas aan die genoemd wordt ‘de vaas van de honderd vogels.’ De techniek omvat onder andere dat de klei wordt vermengd met een veldspaat of siliconen zodat die niet in andere stoffen kan oplossen. Dan wordt de tekening op de klei aangebracht en daarna geglazuurd. Bij majolica wordt op het glazuur getekend.

Figuur 6, Anoniem, Vaas, ca 1700, Chinees porselein, famille verte, ca 60 cm hoog,(Calouste Gulbenkian Museum, Lissabon)  Foto: Ada Markusse, 18 mei 2017.

De kleur groen is dominant in deze voorstelling. De grote vogel lijkt sterk op de feniks die in de Chinese cultuur verbonden wordt met het symbool van de vruchtbaarheid. Een ander veel voorkomend bovennatuurlijk beest  (er zijn er vier die de vier hoeken van de aarde symboliseren: de zon, de vruchtbaarheid, de welstand en een positieve levensverwachting)  is de qilin, die staat voor liefde, vriendelijkheid, geluk, respect voor ouderen,wijsheid en goed bestuur. De feniks en qilin komen samen voor op  een diep bord elders in een vitrine. (voor de vier dieren zie ook Openbaringen 4!! uit de westerse cultuur).
Merk op dat de vazen er naast roze en ook groen zijn. Ik kon ze niet direct benaderen omdat ze in een afgesloten vitrine staan.

E  De Europese kunst

Deze afdeling beslaat een belangrijk deel van het museum en bevat erg veel topstukken uit de Westerse kunstgeschiedenis. Ik schreef al, het is moeilijk kiezen als je een high light wil bespreken. De lezer zou andere kunstwerken hebben geselecteerd? Het zij zo. Hier volgt mijn selectie.

Zaal 7 (Rogier van der Weyden, Buste van Sint Catharina van Alexandrië en Buste van St. Jozef)

De Vlaamse primitieven hebben een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van de schildertechniek. In de veertiende eeuw schilderde men nog veelal met tempera maar Rogier en zijn Vlaamse collega’s ontdekten de bijzondere kwaliteiten van de olieverf. In dit schilderij is er nog gewerkt met tempera en mogelijk fragmentarisch met olieverf. Er zijn sterke aanwijzingen dat Rogier van der Weyden de maker is van deze portretten. Dat wordt afgeleid uit de aspecten als perspectief, accuratesse in de weergave van sieraden en de harmonie van de kleuren.

We zien een jonge vrouw in knielhouding van opzij. Dat is typisch het perspectief voor een altaarstuk met drieluik. Maar dat drieluik is uit elkaar geraakt en de hypothese is dat het middendeel onder de naam Magdalena leest (National Gallery, Londen) en deze beide werken in het Gulbenkian bij elkaar horen.[4]

Jozefs portret is een zeer realistisch geschilderd. Beide heiligen hebben een trieste blik. Ze hebben veel meegemaakt. Jozefs geschiedenis kennen we uit de Bijbel. Het leven van Catharina van Alexandrië (287 – 305 n Chr.) is beperkt gedocumenteerd.

Ik neem alleen de afbeelding van St. Catharina op.

 Er is een legende. In de tijd dat vrouwenkloosters werden opgericht en het christendom wortel schoot legden vele vrouwen de kuisheidsgelofte af. Zo ook Catharina. Maar de keizer wilde haar als vrouw en omdat ze weigerde werd ze gemarteld. Maar de marteltuigen gingen kapot. Caravaggio heeft haar met een kapot radbrakerswiel afgebeeld. Uiteindelijk slaagden de pogingen en stierf ze een martelaarsdood.

Daarna is zij heilig verklaard, wat weer herroepen is wegens gebrek aan canonieke bewijsvoering. Uiteindelijk is dat ook weer verzacht en zien we haar naam terug in de namen van gebouwen, kerken en straten (in Utrecht onder andere).

Zaal 8 ( Domenico Ghirlandaio, Portret van een jonge vrouw)

De afdeling Europese kunst is relatief groot zeker in vergelijking met de andere afdelingen. Die bestrijkt dan ook een lange doorgaande periode van vijfhonderd jaar, dus het is niet vreemd dat de Europese kunst veel aandacht krijgt.

Ik vond het wel een goed idee om hier nog een portret uit de collectie uit op te nemen, maar dan uit een wat latere tijd in de eeuw, om een bepaalde ontwikkeling in de kunst te kunnen onderscheiden.

Ghirlandaio was al eerder gegrepen door de mogelijkheid mensen te portretteren, zoals blijkt uit zijn werk in de Vespuccikapel in de Ognisanti en de Sassettikapel in de Santa Trinità in Florence. Op dit schilderij zien we een jongedame in zijaanzicht met nauwsluitend kleed en een bloedkoralen hanger. De kleuren harmoniëren prachtig tegen de donkere achtergrond. Ook Rogier van de Weyden koos voor de driekwart aanzicht voor zijn portret en een neutrale achtergrond, zij het dat hij ook nog een doorkijkje toeliet. Maar waar Rogier met een heilige, serene en wat droevige uitstraling uitdrukking gaf aan de lijdensweg van de persoon, idealiseert Ghirlandaio de mens in een zelfbewuste, levendige en bovenal individualistische karakterisering van zijn persoon.

De Italiaanse Renaissance was volop in ontwikkeling in 1490, toen het schilderij gemaakt werd. In het aanstormend humanisme werd de individualiteit van de mens benadrukt, wat zou leiden tot onder andere de Reformatie en de meer persoonlijke relatie tot God. De kunsten en de letteren heroriënteerden zich op die uit de klassieke oudheid, waarin de ideale verhoudingen en de schoonheid zulk een grote rol speelden.

Hoewel het geen groot schilderij is, valt het in die zaal vol met prachtige kunstwerken toch op, juist door zijn herkenbare voorstelling en krachtige uitstraling.

Als zodanig is dit dan ook een document waaruit de geest van de tijd is af te lezen. Werkte Rogier van der Weyden nog vooral in opdracht aan religieuze voorstellingen, Ghirlandaio wist de humanistische  opdrachtgevers te imponeren met zijn volstrekt realistisch-ideale weergave van de menselijke individualiteit.

Zaal 9 ( Rembrandt Harmensz. van Rijn, Portret van een Oude Man)

Zeventiende eeuwse Nederlandse kunstschilders zijn flink vertegenwoordigd in de collectie van het Gulbenkian Museum. Ik noem Antony van Dijk, Rembrandt, Rubens, Van Ruisdael.

Op ons maakte het portret van een oude man, geschilderd door Rembrandt, grote indruk. Die man moet heel oud zijn want hij heeft een ingevallen mond, vermoeide maar alerte ogen en rimpelige handen. Hij houdt een wandelstok vast en om zijn linker pink draagt hij een ring. De kleding is typisch voor die tijd: een plat over de schouders liggende col vide met daaronder een justaucorps, waarvan de brede sierrand net onder zijn tuniek uit komt. Verder draagt hij een modieuze baret met brede rand en een grote naar achter wijzende veer. Dat betekent dat deze oude man nog volop in het leven staat, hij doet mee met de mode.

De clair-obscure techniek uit Italië maar nu door Rembrandt  toegepast, levert een indrukwekkend beeld op van een mens in verval. Maar wie beter kijkt ontdekt, dat hij individualiteit uitstraalt. Misschien heeft Calouste Gulbenkian deze en de vorige werken wel juist om die reden aangeschaft.

NB!! De tekstvakken met het onderschrift worden door de teksteditor onderdrukt. De foto's 2,3,9 zijn genomen door Ada Markusse. De nummers 7 en 8 komen van het CGM.

Wordt vervolgd in het derde bericht over het Gulbenkianmuseum dat in juni a.s. wordt gepost. Dat bericht volgt de kunstgeschiedenis vanaf de 18e eeuw tot begin 1900.

---

[1] Marío Castro Hipólito, in: Catalogus Calouste Gulbenkian Museum (Lissabon 2011) 28.

[2] https://nl.wikipedia.org/wiki/Safawieden  

[3] Maria Fernando Passos Leite in: Catalogus Calouste Gulbenkian Museum (Lissabon 2011) 45 en 46.

[4] Luísa Sampaio, in: Catalogus Calouste Gulbenkian Museum (Lissabon 2011) 99.