maandag 31 december 2018

Analyse van de roman MOOI DOOD LIGGEN (A. F. Th. van der Heijden)


RECENSIE

ANALYSE VAN DE ROMAN MOOI DOOD LIGGEN (A. F. Th. v. d. Heijden)

Leen Moelker                      

Boek: ·Mooi Dood Liggen;
Auteur: A. F. Th. v. d. Heijden;
Jaar: 2018;
Uitgever: Em. Querido´s Uitgeverij b.v.
Druk: Eerste;
ISBN: 9789021416434/NUR 301;
Prijs: 22,99 euro;
CPNB: week 50 nr. 50. WK 51 geen;
Aantal bladzijden: 364;
Beoordeeld: 21 december 2018.

Het werk van de auteur Van der Heijden heeft een nauwe relatie met de contemporaine geschiedenis. Zijn boeken reflecteren doorgaans op de gebeurtenissen in de wereld inclusief het drama in zijn eigen gezin in 2014.
Schrijvers als Japin zoeken het meer in wat er vroeger gebeurd is zonder dat dit oeuvre gerekend kan worden tot de historische roman.
Van der Heijdens observaties van het detail zijn spreekwoordelijk nauwgezet en vaak stilistische juweeltjes. Hoe draagt Mooi Dood Liggen aan die karakteristiek bij? Is het een meesterwerk?


1  Synopsis

Een Russische journalist, Grigori Moerasjko, heeft zich na deelname aan de Tsjetsjeense oorlog, ontpopt als politiek activistische anti-Kremlin journalist. Het Kremlin probeert hem te laten zwijgen en daarom wijkt hij met Yulia, zijn vrouw en twee kinderen uit naar Oekraïne. Daar is hij op het moment dat een burgervliegtuig MX17 wordt neergeschoten boven het gebied van de door Rusland gesteunde Separatisten in Oost-Oekraïne. Tijdens het onderzoek op de crash site ontmoet hij de Nederlandse Natan Haandrikman, ook journalist, wiens ouders bij de ramp zijn omgekomen. Hun beider onderzoeksgegevens zullen ze ter beschikking stellen van het internationale onderzoekcollectief Joint Intervention Team. Hun bedoeling is om later te getuigen voor het Internationaal Strafhof.
De Oekraïense geheime dienst komt een Russisch moordplan tegen Grigori op het spoor en motiveert hem via een nepaanslag de schuldigen te helpen grijpen.
Deze actie loopt treurig af en Grigori geraakt in een isolement tot op de dag voor de zitting van het Strafhof. Dan gebeuren er vreemde dingen.

2 Biografie A.F. Th. van der Heijden (overgenomen uit mijn blog over het boek Tonio  )

De schrijver A.F. TH. van der Heijden (Adri) is op 15 oktober 1951 (67) geboren in Geldrop. Na het gymnasium studeerde hij een jaar psychologie en rechten. Haalde het kandidaatsexamen filosofie en volgde enige tijd de studierichtingen wijsgerige antropologie en esthetica. Hij wijdde zich vanaf 1978 geheel aan het schrijven van literair werk. Van der Heijden had zich inmiddels in Amsterdam gevestigd en trouwde op 24 december 1987 met Mirjam Rotenstreich, journaliste/publiciste, geboren in Amsterdam op 20 november 1959 (52). Op 15 juni 1988 werd hun enig kind, zoon Tonio geboren. Op 23 mei 2010 kwam Tonio bij een verkeersongeluk om het leven.  In de loop der jaren wisselde de familie van woonplaats tussen Amsterdam, Loenen op de Veluwe en Amsterdam terwijl de locatie van de schrijver varieerde van Italië, Wassenaar, Frankrijk en Amsterdam. Zijn werk is sterk autobiografisch. Binnen zijn omvangrijke oeuvre zijn verschillende requiems opgenomen. Hij won meerdere belangrijke prijzen.[1] Uit zijn werk blijkt onder anderen dat Van der Heijden zich wel onder vrienden begeeft, maar contact met de massa liever ontgaat.[2] Volgens zijn vrouw dateert een zeker isolement van 2009.[3]
2  Mens- en levensbeschouwing
De auteur kreeg van huis uit een katholieke opvoeding. Hij ontwikkelde belangstelling voor de gebeurtenissen in zijn eigen tijd als gegevens voor zijn romans.[4]  In elk werk zijn wel autobiografische details te vinden, heeft hij gezegd. Van zijn oriëntatie op de wereld wordt uitgebreid verslag gedaan in een cyclisch ingericht oeuvre. Daardoor is er enige samenhang tussen de verschillende romans. Maar een chroniqueur is hij niet: de feiten uit de wereldgeschiedenis, bijvoorbeeld de moord op Sharon Tate en de huldigingen van Oranje, vertakken zich globaal in de vertelde romangeschiedenis. Uit verschillende titels blijkt ook zijn preoccupatie met de dood en neergang. Mogelijk door zijn opleiding heeft hij belangstelling voor filosofische vraagstellingen in combinatie met literatuur. Van der Heijden houdt twee tijden strikt uit elkaar, die van zijn roman en de werkelijke tijd.[5]
3 Literair- historische context
A.F. Th. van der Heijden is als schrijver te plaatsen in de periode dat het postmodernisme opkwam en ook weer plaats maakte voor vormen van nieuw realisme (vanaf 1980). Daarin, in die moderne wereld, fragmenteert het leven steeds sneller en dieper. Oude routines verdwijnen en snel opeenvolgende nieuwe oriëntaties komen er voor in de plaats. Aan de andere kant ondergaat het menselijke wereldbeeld een globaliseringsproces waardoor de (wereld) samenleving steeds complexere structuren krijgt.
Die gebeurtenissen in de samenleving krijgen bij Van der Heijden een prominente plaats in opeenvolgende werken zoals in de romancyclus De tandeloze tijd (tot nu toe 8 delen en er komt nog een slot). Ook het omvangrijke Homo Duplex is hiervan een voorbeeld, zij het dat de vertelling over het heden aanknoopt bij parallellen uit de Griekse beschaving.
Van der Heijden probeert dus ‘in de breedte te schrijven’ door samenhangende gebeurtenissen en ontwikkelingen in de tijd te boekstaven. Dat verklaart de omvang van zijn werk en de lange duur van het schrijfproces. Sommige van zijn boeken bevatten 1000 bladzijden.
4 Oeuvre van de auteur
Een overzicht hiervan is in het boek opgenomen. Na Tonio volgden

2012 Uitverkoren;
2013 De Helleveeg; De tandeloze tijd 5;
2014 Uitverkoren Verhandelingen over het panTONIOnisme; uitgebreid met de ‘Verschaming’;
2014 Gedichten Gods of de Vergrijpstuiver (Kellendonklezing 2014);
2014 Kwijt in de tram;
2015 De ochtendgave (historische roman);
2016 President Tsaar op Obama Beach (roman, exclusieve uitgave voor de NRC);
2016 Kwaadschiks De tandeloze tijd 6;
2016 Kastanje aan de Zee. De tandeloze tijd 7;
2018 Mooi Dood Liggen (roman).

5 Genre
Mooi Dood Liggen is een roman van het type sleutelroman. Het kenmerk hiervan is immers dat auteurs hierin op de tijdgeest reflecteren via verzonnen namen die iedereen herkent.

6  Structuur

Het boek is voor een werk van Van der Heijden niet erg dik. De onderverdeling luidt

Deel I              DE HOLLE ZERK                      7-24                6 korte hoofdstukken (Arabisch)
Deel II             MOOI DOOD LIGGEN            25-345            54 hoofdstukken (Romeins)
Deel III                        SATAN IS HIER                                    347-364          4 hoofdstukken (Arabisch)
Deel IV                        VERANTWOORDING              365                  -

Veel hoofdstukken beginnen met een vaststelling in de voltooid tegenwoordige tijd. Dat verlevendigt de tekst.
Verder maken witruimtes deel uit van de structuur. Een goed voorbeeld is te vinden in 29 waar de innerlijke gedachtestroom overgaat in een beschrijving van de werkelijkheid.

Deel 1  heet De Holle Zerk omdat daarin zo duidelijk de onmacht van de VN blijkt. In het gebouw van de VN worden holle frasen en tirades gebezigd. Wat men daarin nastreeft – de menselijke vrijheid, de rechtvaardigheid – is verworden tot leeg gepraat.

Deel 2 bevat het levensverhaal van  Grigori Moerasjko vanaf diens 20e jaar. De geschiedenis wordt niet chronologisch verteld maar via flash backs ingelast. Dit verhaal is als structuurelement te zien als ‘het gevonden document’ waaromheen het allemaal draait in deze roman. Aangezien het brondocument in het Russisch was geschreven gaat aan dit deel een ’Aantekening van de Vertaler’ vooraf. Die vertaler is Natan Haandrikman.

Deel 3 sluit aan bij deel 2 doordat een andere verteller de geschiedenis verder vertelt.
Een citaat uit King Lear (Shakespeare) geeft na het titelblad een idee over het thema: waarheidsvinding.

7  Thematiek
(schijn)Dood
Contemporaine geschiedenis
Onmogelijke Liefde
Politieke spelletjes
Oorlog
Vrede
Kameraadschap
(nep)Slachtofferschap
Vergevingsgezindheid

8 Vertelsituatie en Perspectief

In deel 1 en in deel 3 is Natan Haandrikman de ik-verteller;
In deel 2 zien we alles vanuit het perspectief van Grigori Moerasjko als ik-verteller.

Er is dus steeds één gezichtspunt en dat belemmert een goede karakterisering van en identificatie met andere personages. Met andere woorden, van de vader, Yulia, Natan, Tsaar, Trumpet, Portoegaj en anderen krijgen wij een eenzijdig gekleurd beeld voorgezet, waarbij we niet kunnen doordringen tot de wezenlijke karakters.


9 Stijl
Van der Heijden zorgt ook in dit boek voor stilistische hoogtepunten. Vooral het gebruik van verrassende woordcombinaties (sleepvoetige werkelijkheid, schuifstapjes, miesmacherige dronkaard, struikelzinnen) bevordert het snelle  begrip van de tekst. Daar tegenover staat dat Latijnse zinnen (soms niet vertaald) en anderstalige uitdrukkingen (Russisch, Oekraïens  en in de moderne talen) even tot nadenken dwingen.
Neem de uitspraak Imperare sibi maximum imperium est ( 286). En in hetzelfde gesprek tussen de exorcist en Grigori valt ook nog ‘Impedit ira animum ne possit cernere verum.’  Als je die gevleugelde uitdrukkingen niet spontaan kent stokt het lezen. Dan geldt: eerst opzoeken en verklaren dat hier Grigori een duivel uitdrijver raadpleegt  om af te komen van dwang gedachten over zijn vernietigingsactie gericht op Tsaar. Wat onderstreept wordt door de citaten die, vrij vertaald,  betekenen dat zelfbeheersing de grootste heerschappij is en heel erg boos worden de werking van de geest tegengaat. Dat beneemt het uitzicht op de waarheid.

De tekst kenmerkt zich door een divers taalgebruik.  In het algemeen bezigt de auteur een direct mededelend woordgebruik zonder al te veel beeldspraak.  Maar soms vallen vergelijkingen op: “De Krim hangt onder Oekraïne als een gondel onder een luchtballon” (93). Een enkele keer is het de metafoor (moordscene als filmset (140), dan weer archaïsche taal (‘ure des doods’) of spreektaal (‘knullie’, en ‘zo helemaal 2015’) die de tekst een grote levendigheid geven.
De tekst bevat veel intertekstualiteit (waarover later) en ademt een sfeer van cynisme: ‘ Mijn Kievse parvenu’s’, ’Chocolade Paashaas Porosjenko’, ‘de godvergeten snobs.’ Dat laatste is terug te voeren op de gebeurtenissen zelf die beschreven zijn met  vele verwijzingen naar  onrecht en dood.

10 Tijd en Ruimte

Globaal valt de geschiedenis tussen 1977 en 2018, het leven van het personage Grigori.
De epische of geografische ruimte betreft een veelheid aan plaatsen van handeling zoals Kiev en Oost- Oekraïne, Moskou, Grozny, New York, Den Haag.
De psychologische ruimte is vooral voor het personage Grigori beperkt. Als gevolg van oorlogservaringen in Tsjetsjenië wil hij als journalist het Kwaad uitroeien (een veel te ambitieuze doelstelling). Daarnaast voelt hij zich opgezweept door zijn vrouw die een compromisloze strijd van hem wenst. Zijn onderzoeken richten zich speciaal op catastrofes zoals bij de MX17 waarover hij de waarheid bekend wil maken. Maar de hele wereld is tegen hem en   aldus wordt hij als gemakkelijke prooi door zijn omgeving ‘ter slachtbank geleid.’ 
Zijn vriend Natan Haandrikman denkt ruimer en is een vredestichter. Maar zijn vrouw Branda daarentegen heeft zelfmoord neigingen. Evenals Yulia aan Natan bekende dat ook zij op punt heeft gestaan Julia uit Shakespeare’ s Romeo et Juliet in haar zelfdoding te volgen.
Hoewel in het boek de meeste personages een vaag profiel hebben, weten we van Grigori ’s vader dat hij in gevangenschap leeft.
De korte hoofdstukken dragen bij aan de afwisseling in het lezen maar de verteltijd (leestijd) is soms wel erg lang ten opzichte van de vertelde tijd. In het mortuarium gebeurt vrijwel niets terwijl toch hoofdstukken lang het verhaal doorgaat in een gedachtestroom.

11  Personages

·         Grigori Moerasjko, journalist en hoofdpersoon;
·         Natan Haandrikman, journalist vriend van de hoofdpersoon;
·         Yulia Isinbajeva, echtgenote van de hoofdpersoon (Djoela);
·         Volja en Oljetska, de kinderen van Grigori en Yulia;
·         Nazar Portoegaj, hoofd van de Oekraïense geheime dienst;
·         President Tsaar van Rusland;
·         President Trumpet van de Verenigde Staten;
·         Prigov en Zakarin, Russische agenten;
·         Nog enkele randpersonages als Baboesjka (oma), Stepanov (exorcist).
  
12  Titelverklaring

De titel “MOOI DOOD LIGGEN” stamt van een term uit de theaterwereld. Het is eigenlijk schijndood en dat sluit goed aan bij het toneelstukje dat Grigori heeft opgevoerd. De titel wordt op de omslag grafisch ondersteund met een beeld van een dode zwaan. En dat verwijst weer naar het ballet Het Zwanenmeer uit 1877. Hierin is de dood de uitkomst van een onmogelijke liefde. Grigori moest gewaarschuwd zijn toen hij met Yulia in Sebastopol(72) op de Krim getuige was geweest van een olieramp waardoor vele witte zwanen de – zwarte – dood vonden. Mooi worden zwanen metaforisch als donzen gondels aangeduid,

13 Motto
De waarheid is een hond en moet in ’t hok; ze moet afgeranseld worden, terwijl juffer hazewindjen aan den haard mag staan en stinken Uit: Shakespeare, King Lear (vert. Burgersdijk)

Hoewel dit citaat nog voor het colofon vooraan in het boek is opgenomen ben ik geneigd dit toch als motto te zien. De tekst wijst vooruit naar de inhoud van het boek waarin de hoofdpersoon hartstochtelijk op zoek is naar erkenning van de waarheid. Maar met die waarheid blijkt de wereld niet veel op te hebben: ze wordt zelf gemuilkorfd maar de alternatieve feiten worden voor waar gehouden.

14 Intertekstualiteit

Het gehele boek is doortrokken van intertekstuele elementen. Dat voelt vertrouwd maar soms lijkt het gebruik van bekende culturele uitingen uit het heden en verleden fragmentarisch. Het gaat dan veelal om korte vergelijkingen of om de koppeling van twee begrippen zoals bij de zwartepieten discussie. 
 Enigszins willekeurig bij elkaar gezet gaat het om de volgende  bronnen.

*Bijbel (Vader van Grigori schrijft een boek  De hel van Jezus. Hoe kan deze Vredevorst de wrede en onrechtvaardige aarde uitzoeken om mensen gelukkig te maken. Onbegonnen werk);

*Literatuur
- Tsjechov schreef over menselijke ellende die hij waarnam als arts;
- Shakespeare: Romeo et Juliet (Yulia is naar Juliet genoemd, Juliet die in de slotscene van Shakespeare’s drama voor de eigen dood kiest);
- idem King Lear de goed willende koning die worstelt met wat rechtvaardig is, of hij nog wel autoriteit verdient als koning en hoe hij de mensen kan verzoenen;
- Russische Sprookjes (Zwanenmeer waarin Odette de dood verkiest);
- Anna Karenina, Lolita, Madame Bovary (grote vrouwenromans over onmogelijke liefdes met dodelijke afloop);

* Filosofie
- Schopenhauer (wereldwilfilosofie waarin pessimisme de boventoon viert ): willen is lijden);
- Sartre (een pen is geen ploegschaar);  Vergelijk Jesaja 2:4 en Micha 4:1-3;
-  Marx (utopisch denken dat door de werkelijkheid wordt ingehaald);
*Film
- Eisenstein, Pantserkruiser Potemkin (verzet tegen de Russische staat);
- Tarantino, Pulp Fiction (leven in een schijnwereld);
- Shadyac, Liar Liar waarin een steeds liegende advocaat ervoor kiest altijd de waarheid spreken;

* Folklore
-  Sebastopolwals (vooral door ouderen Sebastopol gedanst. Heimwee naar vroeger);
- Piazolli, Maria de Buenos Aires: tango opera uit hedendaags Sebastopol (dorpsfeest);
- Exorcisme uit Mexico: overgenomen door Russen in Moskou (Grigori wil van dwang gedachten af);
- Het Jonassen, een Nederlandse traditie meegenomen naar Rusland;
- Wysockocultuur, hoe de mens uit liefde voor de dood kiest;

* Muziek
Rachmaninov, Tweede Pianoconcert in C opus 18, een romantisch opus veel gebruikt als achtergrondmuziek in films ter ondersteuning van pathetisch-elegische scènes waaruit aangename weemoed spreekt. Het levert altijd groot applaus op. In dit boek opgevoerd in een ironische betekenis.

15 Receptie

Het boek is  niet heel goed ontvangen: Quick and Dirty noemt de NRC het. In de top 60 van het CPNB is het boek slechts kort genoemd.

16 Bespreking en Interpretatie

De auteur merkt zelf vooraan in het boek op, dat het verhaal losjes gebaseerd is op enkele nieuwsfeiten uit de lente en zomer van 2018.
Lezers zullen dan ook moeiteloos de verschillende gebeurtenissen herkennen, evenals sommige personages hun pendant hebben in de werkelijkheid.


      Foto te vinden op (Fig.1) Arkadi Babtsjenko ( Foto: http:// www.raamoprusland.nl ) 31 december 2018.

Toch is het niet goed om dit boek te lezen vanuit het perspectief van handeling. Het is geen feitenverslag. Maar wat is het dan wel? Tijdens het lezen herbeleef je zaken die kort geleden ook daadwerkelijk plaatsvonden. Arakadi Babtsjenko die voorleeft in de romanfiguur Grigori Moerasjko heeft op 30 mei 2018 heel de wereld geschokt met zijn verhaal over de nepmoord.
De structuur is simpel. Het begint met een inleiding op deel 2 en het eindigt met een uitleiding op dat deel.
Toch is het schijn zonder zijn want we lezen een roman die niet door de eerste de beste auteur is geschreven. De betekenislaag vinden we terug in allerlei details die oppervlakkig gezien het verhaal larderen,  maar bij nader inzien echt meer voorstellen. Nu geloof ik wel dat een ervaren schrijver als Van der Heijden kan putten uit een breed palet aan beschrijvingen en connotaties (zie 17 Slot).
Van der Heijden is een virtuoos in gevarieerd taalgebruik en dat straalt je vanuit het hele boek tegemoet.
Bekijken we de resultaten van bovenstaande analyse, dan valt een aantal dingen op. De auteur legt bij zijn motievenkeuze het accent  op hun vermogen tot verbeelding van de ellende, teleurstelling, onmogelijke liefde en vooral van de dood. Kennelijk heeft dat een bedoeling. Hier is een pessimist aan het woord. Want zelfs  de vurige liefde tussen Grigori en Yulia eindigt vroegtijdig, evenals dat gebeurt bij  Odette en prins Siegfried uit het Zwanenmeer, en Romeo et Juliet in het drama van Shakespeare. Is de dood zo belangrijk?
De werkelijkheid wordt op vele plaatsen in een sublieme stijl beschreven. Je ziet het voor je: De honden blaften de godganse dag in een schurftig soort roes, maar heel af en toe onderbroken door een slikbeweging en het verend neerlaten van een reusachtige giftong van blauw gemarmerd roze, met een zwavelgele middenlijn(261).

Er is ook punt van kritiek. De introductie in het verhaal van folklore als de exorcisten, zwarte piet discussie, hooligans, tango-opera, straatdrinkers is lichtelijk krampachtig verbonden met het kernverhaal. Ik vraag me af wat hun cruciale rol voor het verhaal is? Is die er wel?
Verder is het een prestatie om het actuele  wereldnieuws zo snel in een roman te kunnen vangen. Maar Van der Heijden is dat wel gewend want zijn hele oeuvre volgt in steeds uitwaaierende kronieken de geschiedenis op de voet. In Advocaat van de hanen begint ieder hoofdstuk met een exacte tijdsaanduiding.

Bezien vanuit het perspectief van bewustzijn is de roman volgens mij een impliciete aanklacht tegen politieke lafheid (Rusland verdonkeremaant het bewijs van schuld aan landjepik en de ramp met de MX17), collegiale afgunst (de nepmoord levert Grigori publiciteit op maar ook een volledig isolement) en tegen onverantwoordelijke wereldleiders (die elkaar de hand boven het hoofd houden). Deze zaken komen in allerlei groepen voor, niet in het minst bij de groep schrijvers.
Daartoe draagt bij onder andere dat de hoofdpersonen in een isolement raken door het politieke spel en door de excommunicatie van collega’s wegens de integriteitsvraag.

Mijn eindoordeel is  dat Mooi dood Liggen vlot geschreven is in een prachtige stijl. Sommige onderdelen zijn te vergezocht.

17 Slot

In de Volkskrant van 29 december 2018 wordt de auteur geïnterviewd. Hieruit rijst een beeld op van een auteur die al jaren een geïsoleerd bestaan zoekt. Hij ontboezemt hierin dat hij niet anders kan dan schrijven vanuit een enorme gedrevenheid om alles in de wereld in tekst te vatten. Zijn succes met het boek Tonio heeft hem veel collegiale jaloezie en kritiek gebracht. In de schrijversgroep hangt een zure sfeer.

In de inleiding stelde ik de vraag of het hier een meesterwerk betreft. Naar mijn mening is dit boek geen topper van Van der Heijden. Wel is het zo dat er goed in naar voren komt hoe fantastisch de auteur observaties in tekst kan omzetten. Hij zal daar niet veel tijd aan hebben kunnen besteden, dus moet veel spontaan zijn geschreven. Ik merk wel op dat het citaat van Sartre ook al voorkomt in een ander boek van hem, en misschien geldt dat wel voor meer namen en situaties. Hij schrijft ten slotte al veertig jaar romans en essays.

Het was een leuke ervaring om zo kort na de feitelijke politieke nieuwsfeiten, die zelfde gebeurtenissen aan te treffen in een roman, zij het met verschil. Want in Mooi dood Liggen
komt het tot een Strafproces tegen Rusland, wat momenteel (eind december 2018) in de werkelijkheid nog lang op zich zal laten wachten. En de gifmoord op Grigori is een herinnering aan de feitelijke aanslag op de rus Skripal in Londen.
Met de aankoop van Mooi dood Liggen verwerft u een boek in een nieuw genre: een boek over uw eigen leven of bestaan in de enerverende wereld uit 2018. 
Middelburg, 30 december 2018


 







[1] 1979 Anton Wachterprijs voor Een gondel in de nacht
   1986 Multatuliprijs voor De gevarendriehoek
   1997 F. Bordewijk Prijs voor De gevarendriehoek
   1997 Generale Bank Literatuurprijs voor Onder het plaveisel het moeras
   1997 De Gouden Uil Literatuurprijs voor Het Hof van Barmhartigheid en Onder het plaveisel het moeras
   2003 Schrijversprijs der Brabantse Letteren voor het gehele oeuvre
   2007 AKO Literatuurprijs voor Het schervengericht
   2008 Tzumprijs voor de beste literaire zin. Voor een zin uit Mim
   2009 – De Inktaap- dé literaire jongerenprijs van het Nederlandse taalgebied voor Het schervengericht
   2011 Constantijn Huygensprijs voor het gehele oeuvre  (wordt vervolgd)
2012  NTR Docententrofee voor Tonio Een requiemroman
2012  LIBRIS Literatuurprijs voor Tonio Een requiemroman
2012 NS-Publieksprijs, nominatie voor Tonio Een requiemroman
2013 P.C.HOOFTPRIJS

[5] Joost Panhuyzen, Delft Integraal (2008 I) 31-35. Citaat van A.F. Th. van der Heijden: “Ik offer mijn werkelijke tijd op aan mijn verbeelde tijd.”

vrijdag 30 november 2018

WAT HEEFT DE PAS VERSCHENEN FILM "TODOS LO SABEN" DE WERELD TE VERTELLEN?



¢RECENSIE

DREIGING SUSPENSE EN OUDE VETES IN DE FILM EVERYBODY KNOWS

Leen Moelker
Film:       Everybody knows;
Regie: Asghar Farhadi (Iran);
Scenario: Asghar Farhadi;
Taal: Spaans, Engels, Catalaans  Nederlands ondertiteld;
Genre: Authentiek psychologisch drama;
Duur: 132 minuten;
Productie: Alexandre Mullet-Lucky;
Producenten: Memento Films, Morena Films;
Distributie Benelux: Cinéart;
Release Nederland: 4 oktober 2018;
Opnamelocatie: Torrelaguna, Spanje;
Sound tracks: Javier Limòn;
Thema: Oude wonden blijven etteren;
Andere film van Asgar: A Separation;
Nominatie: Gouden Palm 2018;
Gezien:17 oktober 2018, Middelburg.


Een paar jaar geleden stonden we op de Atheense Acropolis naast het Parthenon en keken we omlaag naar het beroemde klassieke Dionysostheater.
We stelden ons voor hoe daar de mensen in arenaopstelling zaten te luisteren naar de blijspelen van Aristophanus en de morele dramatiek verwerkten van Sophocles en Euripides. Beroemde tragedies als Medea en Orestes voerden daar de menselijke hartstochten op in een spel, met als doel catharsis te bereiken.
En dat is zo gebleven want deze theaterstukken zijn nog steeds populair als opera of toneeldrama.
Inmiddels zijn er ook moderne cultuurvormen waarin morele dilemma’s de hoofdtoon voeren.
Een goed voorbeeld is afkomstig van de Iraanse regisseur Asghar Farhadi. Hij onderzocht in zijn film A Separation (2011) de familietradities in Iran en welke spanningen dat met zich brengt.
Ook Michael Haneke weet het hondsmoeilijke in relaties uit te vergroten en zo bij te dragen aan de maatschappelijke discussie (Amour, 2012).
In de pas verschenen film Everybody knows worden we bepaald bij de vragen als: ‘is een afspraak altijd geldig?, ‘hoe werkt jaloezie binnen een familierelatie?, ‘is liefde grenzeloos?’ Laten we op zoek gaan naar antwoorden. [1]

1  Synopsis
Te midden van een gelukkig lijkende maar arme Spaanse dorpsgemeenschap spelen onderhuids jaloezie, wrok, boosheid en wraakgevoelens op. Liefde is overal maar kan uiteindelijk de roep om rechtvaardiging en herstel van vroeger geluk niet weerstaan.


2  Het verhaal
Al in de openingsscène worden we als kijker bepaald bij de factor tijd. Dat gebeurt doordat een torenklok met binnenwerk in beeld komt. We zien de raderen van het binnenwerk de uurslag voorbereiden en als de dreun dan volgt, vluchten tientallen vogels naar buiten door een gat in de wijzerplaat. Ik interpreteer dit als een vooruitwijzing naar de inhoud van de film: mensen in een gesloten gemeenschap –  ook geldig voor de regisseur – zoeken de bevrijdende ruimte.
Dan volgt de camera de laatste kilometers van een autorit waarin we kennismaken met Laura (Penélope Cruz). Zij is uit Argentinië over om met haar twee kinderen in haar geboortedorp de bruiloft van haar jongere zus Ana (Inma Cuesta) mee te vieren. Het lijkt allemaal ideaal en doodgewoon, daar in dat kleine wijnbouwers dorp ten noorden van Madrid.
 
     Foto 1 Spaanse wijnstreek (foto Internet 30.11.2018)

Laura’s man Alejandro (Ricardo Darín) is niet meegekomen. Tienerdochter Irene (Carla Compra) wel en heeft direct contact met de stoere binken van het dorp waaronder Felipe (Sergio Castellanos). Ze rijden op een motor en zoeken de beslotenheid op in de uurwerkruimte van de dorpstoren. Van Felipe verneemt Irene wat er zoal aan dorpsgeheimen circuleren.
Mooie beelden tonen hoe het huwelijk tussen Ana en Joan (Roger Casamajor) in de kerk wordt voltrokken en in de feestlocatie wordt gevierd. Die beelden komen van een camera aangehangen aan een drone. Hierdoor zien we de gebeurtenissen vanuit een zeer hoog standpunt en zoomen we moeiteloos in op de gezichten van de feestgangers. Op de verrukking uitstralende Irene, op de altijd bozige en nu aangeschoten oude vader van Laura, Antonio (Ramón Barea), op de uitbundig dansende bruid en bruidegom en natuurlijk wordt de bruidstaart aangesneden.
Ook Laura geniet van het feest met de vroegere dorpsgenoten tot Irene zich meldt, zichtbaar niet in staat op de been te blijven. Ze moet onmiddellijk naar bed.
Als het feest naar zijn hoogtepunt toegaat, valt plotseling het licht uit. Paco (Javier Bardem), een bemiddelde wijnboer en ook uitgenodigd, regelt een aggregaat zodat het feest weer verder kan. Als Laura een tijd later gaat kijken hoe haar dochter Irene het maakt, is ze verdwenen!
Laura slaat groot alarm en iedereen helpt mee om  naar haar te zoeken tot in de klokkentoren aan toe. Niemand, ook Felipe niet, weet iets.

Als het dag is krijgt Laura een sms-bericht van een onbekende afzender: haar dochter zal niets overkomen als ze maar niet naar de politie gaat. ’s Anderendaags wordt er losgeld  gevraagd 300.000.- euro. Dan ontspint zich een kat-en-muisspel tussen de familie met de ontvoerders. Laura moet bekennen dat haar diep gelovige man Alejandro werkloos en financieel onbemiddeld is en dat ze niet in staat zijn het losgeld te betalen. Ze besluit Paco om hulp te vragen. Maar waarom krijgt Bea (Barbara Lennie), de vrouw van Paco (Javier Bardem), dezelfde berichten als Laura? Er gebeuren vreemde dingen.
Paco heeft in een ver verleden de wijngaarden van Antonio (Ramón Barea), de vader van Laura,  gekocht toen de familie in nood zat. Antonio denkt daarover nog steeds aan met wrok omdat die wijngaarden nu floreren. En Mariana (Elvira Minguez), oudere zus van Laura ontdekt dat haar dochter Rocio (Sara Salámo) vreemd gedrag vertoont. Fernando (Ed Fernàndez), man van Mariana, besluit heimelijk de gepensioneerde politie inspecteur Jorge (José Ángel Egido)  in te schakelen.
Bea begrijpt maar niet waarom haar man Paco zich zo uitslooft voor de familie van Laura. Dat wordt duidelijk als Paco en Laura een gesprek hebben. Paco verkoopt aansluitend zijn aandeel in de wijngaard en stelt het losgeld ter beschikking.
Na een spannende eindfase lijkt alles opgelost. Maar is dat zo?

3 Analyse

De mogelijkheden om je vrij te uiten zijn in het tegenwoordige streng islamitische Iran zeer beperkt. Dat weet de regisseur Asghar Farhadi als geen ander. De naar buiten vliegende vogels uit de openingsscène van deze film,  staan dan ook symbolisch voor een ontsnapping uit een enge psychologische ruimte. De regisseur van A Separation mag nu vrij preluderen op thema’s uit de westerse liberale samenleving.
Toch situeert Farhadi zijn morele dilemma’s in een gesloten dorpsgemeenschap. Sociale controle is overal en hoewel vrij, elk lid van de gemeenschap weet zich ergens wel bespied.
Deze heimelijkheid doortrekt de hele film. Dat bereikt de regisseur door flash backs waardoor we informatie krijgen over het verleden, en door verdacht gedrag soms te verklaren en dan weer nieuwe  onopgeloste vragen op te roepen.
De vertelstijl doet denken aan die van Michael Haneke die met films als Das weisse Band en Caché de kijker uitdaagt om oplettend te zijn en zelf te interpreteren.
Farhadi doet dat door sommige scènes bewust vaag te houden. De film vraagt naar een antwoord op kwesties als rechtvaardigheid – zijn alle middelen geoorloofd – of morele rechtschapenheid – hoe wordt macht gebruikt – en psychologische druk van een gemeenschap uitgeoefend op een individu.

Cinematografisch is de film een interessante rolprent omdat er prachtige beelden van een Spaanse wijnstreek worden getoond. Regelmatig bekijken we de gebeurtenissen vanuit het ‘engelperspectief’ dat door de inzet van drones heel bijzondere uitzichten biedt. In een moeite door gaat het van extreme close-up naar (extreme)wide-shots. Daardoor kunnen we als kijker bijvoorbeeld dicht bij de wijzerplaat van de klokkentoren komen of een nog hoger standpunt innemen voor het overzicht om vervolgens weer snel te dalen naar de gebeurtenissen op de begane grond.
De montage voldoet keurig aan de eisen van continuïteit, wat voor sommige kijkers de indruk van een saai verloop zal geven. Toch vind ik de film niet saai omdat hij in de lange sequenties ook inzoomt op de details: een druivenknipper met een dreigende blik, een doorkijkje naar de wijngaard waarin Bea het schokkende nieuws verwerkt, het donkere interieur dat bedreigend van zichzelf is. Net als bij Haneke moeten kijkers dit soort beelden op waarde schatten.
De trage beeldwisseling correspondeert met de dorpssfeer waarvan het kenmerk immers is een cyclische herhaling in  de jaarlijkse terugkeer van seizoenarbeid en andere doorlopende routines.
De muziek van Javier Limón bevat een ondersteunende soundtrack met songs zoals gezongen door de bruid ‘Una de esus noches sin final’ (een van de nachten zonder einde), ‘Se muere por volver’ (ik wil graag weer bij je terugkeren), ‘Cuatro Coplas de luna’ en To estoy amando locamente (ik ben stapelverliefd op jou).
De cinematografie samenvattend varieert regisseur Farhadi sterk in beeldkader (CU-T), in camerastandpunt door middel van drones en in camerabeweging die zoveel mogelijk beperkt wordt.

Sommige kijkers zullen het verhaal onaf vinden. Immers, er doet zich kortstondig een levensbedreigende situatie voor die echter snel lijkt opgelost. Maar anderen zullen er een voorbeeld van Nietzsche’s filosofie van de eeuwige wederkeer in zien. Het probleem is helemaal niet opgelost maar woekert onheilspellend door en zal in de volgende generaties terugkeren. In dat opzicht is de film een mooi voorbeeld van de menselijke tragedie. Immers, Paco lijkt wel de held, maar raakt feitelijk verstrikt in een wirwar van feiten en mogelijke leugens. Wat is waar? Wat is niet waar? En psychologisch is de film ook interessant. De groepsbeleving in een dorp is sterk maar wie zich daaraan onttrekt kan problemen verwachten. Als tijdsdocument is de film ook van belang, namelijk omdat het zo duidelijk is dat bewoners van het platteland feitelijk op de stad zijn georiënteerd. Laura had argwaan moeten krijgen omdat de trouwplechtigheid niet in de stad plaats vond, wat gebruikelijk was.

4 Interpretatie en slot
Overzien we het geheel van de film dan blijkt dat de filmische laag schitterende beelden bevat van  het Spaanse platteland. Ook laten ze de dorpse architectuur en  mensen in hun dagelijkse bestaan zien. De narratieve laag informeert ons over de menselijke gewoonten, kuiperijen, ontluikende liefdes en gefrustreerde verwachtingen. Daarnaast herinnert de symbolische laag van de film aan Claude Levi Straus, wiens culturele analyse aantoont, dat we iets alleen kunnen kennen door zijn tegendeel. En tegenstellingen zijn er vele in deze film. De sympathieke Paco, de jaloerse Bea, de nukkige Antonio, de opgewekte Ana. Maar ook op het tweede niveau zijn er tegenstellingen: zo staat arm tegenover rijk, ruimdenkendheid tegenover bekrompenheid, liefde en haat, onrechtvaardigheid tegenover rechtschapenheid, eerlijkheid tegenover intriges.
Nu gelden die tegenstellingen doorgaans in de meeste menselijke relaties. De film Everybody knows toont echter nog iets meer. In de karakters zien we ook de binaire opposities van de structuralistische analyse terug.
Dat is onder andere bij Antonio, de oude man die zijn levenswerk zag instorten onder druk van de maatschappelijke ontwikkelingen. Hoeveel bedrijven en hun werknemers zijn anno 2018 niet bezig met overleven? Daarentegen is Paco het model voor de succesvolle ondernemer die op het juiste moment een fantastische deal heeft gesloten en heel wat gezinnen uit het dorp een bestaan geeft. Alejandro staat voor de groep mensen die zich suf solliciteert en meer hoopt op God dan op een wereldse weldoener. Laura is de personificatie van het moederschap dat haar geluk brengt maar ook diepe dalen. Zo staan zwak en sterk, goed en kwaad, onkreukbaarheid en crimineel gedrag tegenover elkaar.
Deze film reflecteert de moderne samenleving van 2018 waarin mensen onder druk staan door de economische transitie, de culturele kaalslag, het individualisme en de aanpassingen die daardoor noodzakelijk zijn.
Kortom, een aardige film met mooie beelden, soms spannend, soms traag en met een einde dat aan Haneke’s film Caché doet denken maar dat niveau niet haalt.

Middelburg, 30 november 2018